…Ах амьсгаадсаар орж ирээд миний юм бэлэн үү гэв. Юу билээ? Ахынхаа аяны цүнхийг ажил дээрээс нь авч яваад автобусанд мартаад буучихсанаа гэнэт саналаа.

 

 

  Харин япон найз маань метронд ормогцоо цүнхээ тавиурт тавиад л нам унтаж орхидог. Яг л өөрийнхөө буух буудал дээр сэрээд юмаа аваад буудаг гэнэ. Тэр хэзээ ч юмаа мартаж эргэж буцаж сандардаггүй гэсэн. Тэгэхээр би яачихсан байхав?

 

  Бид яагаад зарим зүйлийг бүр олон жилийн өмнөх юмаа тод санадаг мөртөө, заримдаа хажуудаа байгаа юмаа тэрүүхэн хооронд мартчихдаг юм болоо? Марталт гэдэг ер нь юу юм бэ, ой тогтоолт муудаад өвчин тусаад байна уу, эсвэл салан задгай зан маань дэндээд байна уу? Тэгэхээр мартана гэдэг өвчин үү эсвэл дутагдал уу? Хамтдаа эрэлд гарья.

 

 

  Мартамхай зангаасаа болж бид ямар их стресст орж, бас эргэж буцан будилж, хайран цагаа алддаг билээ дээ. Би л гэхэд ахдаа цүнхний өрөнд орж, толгойгоо эргэтэл загнуулсан юм даг. Түлхүүрээ мартчихсанаасаа болоод буцаад явахад бас л нэлээн цаг орсон. Дээр нь унааны мөнгөө үргүй зарлагадаад л. Энэ чинь бас эдийн засгийн алдагдалд давхар орж байна л гэсэн үг. Япон найз маань хэзээ ч юмаа мартдаггүй гэсэн ч, тэд бас л мартамхай хүмүүс ажээ. Японы алдарт машины үйлдвэр Subaru компани www.Subaru-global.com домайноо алдахаа шахжээ. Шалтгаан нь их хөгийн. Үүнийг хариуцсан ажилтан нь вэбсайтынхаа хугацааг сунгах төлбөрийг цагт нь хийхээ мартсан байжээ. Ингээд компани нэг хэсэгтээ сайтын хяналтаа алдаж, бүртгэлийн дугаараа хураалгахдаа тулав. Ингэсэн бол үүнийг хэн дуртай нь шинээр бүртгүүлээд авчих байв. Харин Subaru үүнийгээ тун удалгүй мэдэж яаралтай арга хэмжээ авчээ. Иймэрхүү анхаарал болгоомжгүй байдал олон алдартай компани дээр ажиглагддаг. Microsoft 2003 онд Hotmail.com-ын төлбөрөө мартаж байсан бол, жилийн дараа The Washington Post сонин энэ алдааг давтаж Washingtonpost нэрээ сунгуулахаа мартаж байв.

 

 

 

  Хэн нэгэнд амласнаа мартчих, юманд анзаарга, хайхрамжгүй хан­дах, барьж тавьсанаа санахгүй байх, эсвэл андуурах тохиолдол хүн бүхэнд шахуу л өдөр тутам тохиолддог. Тэглээ гээд тэр бүхэнд бид тэгтлээ эмзэглээд байдаг нь юу л бол. Өө мартчихаж гээд л хэлээ гаргадаг. Өдөр тутмын энэ энгийн юм шиг хэрнээ эмзэг асуудалд бид төдийлэн нухацтай ханддаггүй. Тэгэхээр цаашид яавал дээр вэ гэдэг талаар эрлээ үргэлжүүлье.

 

 

 

 

 

 

  - Бидний тогтоосон мэдээлэл ой ухаанд байж л байдаг. Түүнийг сэргээн санах үйл явцад учирдаг бэрхшээлийг мартах гэж хэлдэг. Бид хэзээ нэгэн цагт хоромхон зуур харах сонсох мэтээр мэдэрсэн бүхнээ тогтоодог. Гагцхүү тэдний ихэнхийг эргэн санаж чаддаггүй. Бид хүссэн хүсээгүй цээжилсэн зүйлээ мартдаг. Зарим хүмүүс: “Би хүссэн бүхнээ цээжлэх албагүй. Тархины ачаалал ихэснэ гэдэг. Бидний тархины багтаамж асар их учраас хэзээ ч шавхагдахгүй. Эрүүл амьдарч, өдөр тутмын үйл явдалд идэвхитэй оролцож, ой санамжаа байнга шинэ сорилтонд оруулж байдаг хүн нас өндөр болтлоо ухаан санаа нь саруул байх боломжтой. “Хэн амарна, тэр зэвэрнэ” гэсэн амьдралын үнэн уураг тархинд ч хамааралтай. Өдөр бүр шинэ түлхэц авч байх хэрэгтэй. Ердийн амьдралд ч маш их боломж гарч байдаг. Сонин унших, тоо үсгийн таавар бөглөх, кино, театрт очих, ач гучийнхаа гэрийн даалгавар хийхэд нь туслах, бусад хүмүүстэй харилцаатай байх нь чухал.

 

 

  - Нас ахихын хэрээр санах чад­вар мууддаг. Хөгшид мартах нь их болдог ч, хүн бүр өөр өөр, одоогоор шалтгаан нь сайн тогтоогдоогүй. Нас ахихаар санах чадвар мууддаг нь амьдралын хэвшил өөрчлөгдсөнтэй холбоотой байж ч мэднэ. Холын зүйлээ санаад байдаг боловч саяхны зүйлээ нэр ус, цаг хугацаа зэргээ санахгүй байх нь олонтаа. Энэ бол хөгшрөлтийн хэвийн үзэгдэл, эсээс эсэд мэдээлэл дамжуулалт удааширдаг, ингээд санах чадвар муудна.

 

  Хүүхэд маш их зүйл сурах ёстой байдаг. Иймээс тэдэнд их хэмжээний сайн санах ой хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл залуус мэдээллийг хурдан түргэн тогтоож хадгалах шаардлагатай. Амьдралын явцад асар их мэдээлэл хуримтлагдаж одоо эдгээрийг дотор нь цэгцэлж янзлах, чухал, чухал бусаар нь салгаж ялгах шаардлага бий болно. Насанд хүрэгчид хэрэгтэйгээ ялгаж салгаж чаддаг. Үүнд амьдралын туршлага нь хэрэг болдог. Мартамхай болж эхэлж буйгаа анзаармагц л ой санамжаа дасгалжуулж эхлэх хэрэгтэй. Залуу насанд сурсан эрдэм хадан дээр зурсан зураг шиг. Өтөл насанд сурсан эрдэм элсэн дээр зурсан зурагтай адил. Санах сургуулилт хийснээр “дамжуулах хардыг” идэвхитэй байлгаж болдог. Гол нь тархины цусан хангамж болон бодисын солил­цоо хэвийн ажиллагаатай байх. Тархины нарийссан судсаар гүйх цусан хангамж буурснаас л тархины эд эс үхэхэд хүрдэг.

 

 

  - Нас ахисан үед бага зэрэг мартамхай болох нь хэвийн үзэгдэл. Сонсох, харах чадвар урьдынхтай адилгүй мууддаг болохоор мэдээлэл авах чадвар ч багасдаг. Дараах зүйлс элбэг болоод ирвэл танд сануулга өгч байна гэсэн үг. Хааяа нэг бус бүр байнга нэр, хугацааг мартах, сурсан зүйлсээ хийхэд хэцүү болох, байнга хэрэглэдэг үг орж ирэхээ болих, тооцож бодох нь хэцүү санагддаг болох, юм хумаа хаа нэг газар орхичихоод дараа нь ямар ч тохиромжгүй газраас олж авдаг уу? Марталт нормоос хэтэрлээ гэж үзвэл эмчид хандах хэрэгтэй. Стандарт ярилцлагаар хэвийн марталт уу, эсвэл ой тогтоолт муудаж уу гэдгийг тогтоодог. Жишээлбэл цаг хугацаа, орон зайн баримжаа болон энгийн бодлого бодож чадах эсэхийг шалгадаг. Эмийн хэрэглээ санах чадварт нөлөөлж буй эсэхийг ч тогтооно. Тайвшруулах, нойрсуулах зарим эм ийм үйлчилгээтэй байдаг. Уураг тархинд хүрдэг судаснуудад өөрчлөлт гарсан эсэхэд компьютер томографийн (CT.MRT) шинжилгээ хийлгэх нь чухал. Сэтгэлээр унасан, эм нөлөөлсөн, булчирхайн өвчлөл, витамин дутагдал зэрэг шалтгаанаар оюун ухаан муудсан бол эмчилж болдог.

 

 

  - Сэтгэл санаагаа удирдах тусгай дасгалууд хийж сурвал санахыг хүссэн дурсамжаа сэргээн санах боломжтой. Бидний оюун ухаан гэдэг бол гайхамшигтай зүйл. Гагхүү бид тэрийг бүрэн ашиглаж чаддаггүй. Хүсвэл үүнийг яаж ч хөгжүүлэх боломжтой.Энэ жишээг 1991 оноос хойш Англид явагдаж байгаа Дэлхийн ой тогтоолтын дээд амжилтын аварга шалгаруулах тэмцээн дээрээс харж болно. Тэр тэмцээнд оролцогчид ихэнх нь жирийн хүмүүс байсан бөгөөд тэд өөрсдийгөө гайхамшигт хэмжээнд хүртэл хөгжүүлж чадсан байдаг. Ой тогтоолтын спортын тамирчид үг, тоо, түүхт он тоолол, хүний нэр нүүрийг хэдэн зуу мянгаар нь цээжилж чаддаг.

 

  Потсдамын их сургуулийн судлаачид төгөлдөр хуурчид дээр туршжээ. Ахмад хөгжимчид нэг аяа яг адил давтан тоглож чадахгүй байв. Тогтмол дасгал хийснээр ахмад насны хөгжимчид залуусын адил нэг аяыг яг адилхан тоглож чаддаг болохыг тогтоожээ.

 

 

  Бидний амьдралд мартах ёсгүй ямар их мэдээлэл байна вэ ? Утасныхаа, банкны картныхаа комьпютерийнхаа тоон түлхүүрийг мартчихвал ямар ч АТМ-аас мөнгө гаргаж авч чадахгүй, гар утас ажиллахгүй. Жилээс жилд л цээжлэх ёстой мэдээлэл өсөөд байдаг. Ой санамж маань ажиллахаа байвал энэ бүхэн яах бол гэсэн бодол хэнд ч гэсэн төрнөө дөө. Нас ахисан үедээ оюун ухаанаараа чадварлаг байхыг бодох нэг шалтгаан энэ мөн биз. Тогтоож авах болон анхаарал төвлөрөх чадвар 40 наснаас багасч эхэлдэг. Ойр зуурыг санах нь урт хугацааны санамжаас түрүүлж мууддаг. Шинэ зүйлс хурдан мартагдах буюу эсвэл ерөөсөө хүлээж авдаггүй. Үдшийн мэдээг маргааш өглөөдөө нь аль хэдийн мартсан байхад хүүхэд насны дурсамж мөнх байсаар л байдаг. Нэр, утасны дугаар, төрсөн өдрүүдийг мартах нь хэзээ нэг ирэх л ердийн асуудал, түүнчлэн түлхүүр, шилээ хайх явдал ч адил. Үүн дээр анхаарлаа төвлөрүүлж чадахаа байх нь нэмэгдэнэ. Үүнээс болоод хүнд­хэн асуудалтай удаан хугацаанд зууралдахад хүндрэлтэй болж ирнэ. Настай хүний тархи чухал асуудлыг хоёрдугаар зэргийн ач холбогдолтой асуудлаас ялгаж чадахаа байдаг гэж нотолж байна. Залуу хүмүүсийн тархи чухал бус мэдээллийг хаяж, чухлыг нь “бичиж авах” чадвартай байдаг. Нас ахихаар энэ чадвар муудаж, мартаж эхэлдэг байна. Хүний эрхтэн болон эд эсүүдийн цусан хангамж жил ахих тусам аажмаар муудаж байдаг. Ингэснээр улам бүр бага хүчилтөрөгч болон тэжээлийн бодис (глюкоз,витаминВ) хүлээн авдаг. Уураг тархи нь ингэж хангамж доголдоход бусад эрхтнээс илүү мэдрэмтгий. Артерийн судас нь эрхтэн эд эсүүдэд болон тархинд хүчилтөрөгч, тэжээлийн бодисоор баялаг цус хүргэх үүрэгтэй. Цусны бүрдэл хэсгүүд (холестрин зэрэг нь) судсанд наалдаж хоцорсоор яваандаа артерийн судас нарийсдаг. Судас нарийсах тусам цус удаан урсаж тэр хэрээр өнөөх бодис хуран цугладаг. Тархи зэрэг газрын нарийн судсуудаар цус дамжих нь үүнд бүр их өртөмтгий. Амьдралын хэвшилтэй холбоотой янз бүрийн хүчин зүйлс тухайлбал стресс, хөдөлгөөний дутаг­дал, эрүүл бус хооллолт, илүүдэл жин, цусны тослог ихсэх, тамхи татах, саахарын өвчин, цусны даралт зэрэг нь нөлөөлж цусан хангамжийн дутагдал үүсгэдэг. Цусан хангамж буурах нь нас дагасан хэвийн үзэгдэл боловч үүний эсрэг тэмцэж болно. Тэмцлийг хэдийчинээ эрт эхэлнэ, төдийчинээ оюун ухаанаа залуугаараа хадгалах боломж бий.

 

 

  Саяхан Францын биохимичид мэдээлэл арилгах явцыг уургийн молекул (PP1) –той холбоотой гэж тогтоожээ. Нас ахихын хэрээр энэ молекул улам идэвхиждэг байна. PP1 “дайсан” өсөхийн хэрээр шинэ эс бий болгох дохиог генд өгдөг эсүүдийн үйл ажиллагаа саардаг. Энэ нь мэдээлэл устахад хүргэдэг ба нөгөө талаас уураг тархины гүнд “унтаж” буй мэдээллийг сэргээхэд саад болдог. Хамгийн чухал нь РР1 молекул ийм их хүчтэй байгаагүй бол түүнд хамтрагчид олдохгүй байсан. Хамтрагчид нь ч түүнээс нуугдахгүй.

 

 

  Стресс – манай амьдралын дагуул. Ойр дотныхоноо алдах, сүйрэл аймшигт аюулд орох, зэрэг хэцүү стрессүүд нь тархины гадаргууг хүнд гэмтээж санах ой алдагдахад (амнезии). хүргэж болно. Энэ тохиолдолд зөвхөн анагаах ухаан л туслана. Өдөр тутмын ажил, амьдралын явцад гарах байнгын стресс нь хүний хүчийг нь шавхан сульдаах аюултай. Үр дүнд нь ой санамж муудна. Стрессийн муу нөлөөг арилгах арга нь амрах, тайван амгалан амьдрах, нойроо сайн авах л явдал юм.

 

 

  Залуу эхчүүдийн мартамхай байдлыг шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлаж болно гэж эрдэмтэд үзжээ. Нялх биетэй эхчүүдийн мартамхай байдал нь байнгын дутуу нойр, стресс, гормоны өөрчлөлттэй холбоотой ажээ. Төрсний дараа эхчүүд хүүхдийнхээ төлөө хамаг анхаарлаа хандуулдаг тул уураг тархины бусад хэсэг нь нэг хэсэгтээ ажлын чадваргүй болдог байна. Залуу эхчүүд өмнөх жилүүдэд унтаж байснаасаа 700 цаг бага унтдаг нь түүнийг мартамхай болгоход хүргэдэг гэнэ. Гэхдээ эмэгтэйчүүдийн мартамхай занд өөрийн сайн тал бий. Чухам энэ марталт түүний төрөлтийн хэцүү өвдөлтийг мар­туулж, дахин төрөх санааг бий болгодог байна. Эмэгтэйчүүдэд ийм мартамхай үе байдаггүйсэн бол тэд хэзээ ч дахин төрөхгүй байсан гэнэ.

 

 

  Биднийг унтаж байхад л уураг таjхи маань мэдээллийг сортолж, хэрэггүйг нь устгаж, чухлыг нь авч үлдэх ажлаа хийдэг. Нойр ханахгүй бол хүн мэдээлээ боловсруулж дийлэхээ больж, улмаар бухимдах, анхаарал сарних үзэгдэл ажиглагдана. Бүтэн нойр авахын тулд наад зах нь 6 цаг унтана. Энэ хугацаанд тархи ажлаа амжуулж, мэдрэлийн систем амардаг.

 

  1937-38 оны үед ногоон малгайтнууд “гэмт хэрэгтнээсээ” ам өчгийг нь авахдаа хөл нь газар хүрэхээргүй өндөр сандалд суулгаад өдөржин шөнөжин ээлжээр байцаадаг байжээ. Мэдээж “ялтны” нойр хүрэх хэдий ч хэрэв унтвал өндөр сандлаас унаж бэртэх аюултай тул унтаж чадахгүй. Хэдэн өдөр нойргүй хоносон хүний тархи ямар байх нь ойлгомжтой. Ингээд өөрөө ч мэдэлгүй яланд унаж, гарын үсгээ зурчихдаг байж.

 

 

  Удаан хугацаанд витамин В12 дутагдсанаас тархины эс гэмтэж эхэлдэг. Тиймээс хүнсэндээ амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн (элэг, бөөр, үхэр, гахайн мах, өндөг, бяслаг), цагаан хоолтнууд В12 бэлдмэл заавал хэрэглэх шаардлагатай. Эс тэгвээс ой санамж муудахыг зогсоож чадахгүй.

 

 

  Архи хэтрүүлбэл мартамхай болон самгардсан байдал таны дагуул байх болно. Дээр нь байнгын мэдрэлийн систем дарамтанд байна (хий юмнаас айх, ганцаардах). Архийг хэтрүүлснээс ой ухаан мууддаг.

 

  Ихээхэн хичээж хичээлээ хийсэн оюутнууд архи уухгүй байх нь зүйтэй. Канадын Трент Их сургууль судалгаа хийжээ. Оюутнууд нэгэн хүндхэн бодлого бодох ёстой байв. Нэг бүлгийнхэн тэр оройноо архи ууж нөгөө бүлгийнхэн уугаагүй байна. Долоо хоногийн дараа тэдний санамжийг шалгатал архи уусан бүлгийнхэн нөгөө бүлгээсээ тун хүнд байдалтай байжээ.

 

  Хүн юунаас шалтгаалж юмыг мартдаг, яавал мартахгүй байх талаарх мэдээллийг бид эрлийнхээ үр дүнд мэдэж авлаа. Харин одоо марталтын хамгийн хүнд хэлбэр буюу альцгеймер нэгэн өвчний талаарх мэдээллийг сонирхоё. Бид энэ мэдээллээрээ та бүхнийг айлгахыг хүсээгүй гэдгийг ойлгоорой.

 

 

  Энэ бол тархины үйл ажиллагаа алдагдах өвчин. Одоо дэлхийд 20 сая гаруй хүн энэ өвчнөөр шаналж байна. Хүмүүсийн нас уртсах тусам энэ тоо улам ихсэх болно. Зөнөглөх өвчлөлийн 3% нь 65 наснаас өмнө эхэлдэг байна. Чухам яг нарийн тоог хэн ч гаргаж чаддаггүй. 70 хүртэлх настнуудын 100-д нэг зөнөглөл таардаг бол 90-ээс дээш насныханд энэ тоо 35 дахин ихэсдэг. Хөгшрөхөөс хэн ч зугтаж чадахгүй. Хөгшрөлт янз бүрийн хэлбэрээр илэрнэ, генетик ч, бидний амьдралын хэвшил ч үүнд нөлөөтэй.

 

  30 наснаас ой санамж муудах үзэгдэл эхэлдэг. 50 хүрэхэд жил бүр тархины хэмжээ 0,2% багасч байдаг. Үүний дараагаар 70 хүрэхэд энэ хурд хоёр дахин их болно. Үүгээр нэг их айхтар өөрчлөлт ордоггүй ч санах чадвар буурсан нь мэдэгдэхүйц болдог. Эрүүл хөгширч буй хүний тархины урд хэсэг дэх нейроны тоо 30% буурсан баримт байдаг байна. Сонин авахаар өрөөнөөсөө гараад коридорт гараад мартчих явдал тохиолдоно. Гэхдээ марталт бүр хараахан өвчилсөн гэсэн үг арай биш. Утасны аппаратаа чихэндээ барьчихаад үүнийг чинь юу гэдэг билээ гэж гайхаад байвал харин эмчид очихыг сануулж буй хэрэг. Ой санамж муудах болгон зөнөглөл биш, зөнөглөл болгон Альцгэймер биш. 

Юунаас болоод буйг нь мэдэхгүй болохоор онош тогтоох нь их хэцүү. Сэтгэл санаагаар унаснаас, настай хүнд шингэн дутагдаж “хатсанаас”, эсвэл тархины судас өвчилсөнөөс ч байж болох. “Судас шохойжих” буюу судсанд өөх, шохой хуримтлагдснаас судас хатуурч, нарийссанаас бий болдог. Ингээд цус бүлэгнэж жижиг жижиг харвалт өгсөөр ухаан санааг уймруулж бүр хүнд харвалт өгөх аюултай. Өвчин хүндэрвэл тэд өдөр тутмынхаа хийж дадсан үйлдлүүдийг хийж чадахаа больж улмаар хүний асрамжинд ордог байна.

 

  Альцгеймерын шалтгаан нь тархины эд эсүүд үхжих болон тархины гадна давхаргад өөрчлөлт (мэдрэлийн судлууд орооцолдох, тасрах) орсноос шалтгаалдаг. Яагаад ийнхүү мэдрэлийн судлууд тархинд орооцолддог шалтгааныг одоогоор олж илрүүлж чадаагүй. Мөн удам ч бас шалтгаалдаг гэнэ. Удмаар дамжсан өвчин тухайн хүнд арай эрт тохиолддог ч мөн гэнэтийн цочролоос болж (цус харвах, тархины гэмтэл авах, артерийн судас бөглөрөх гэхчлэн) удамшлын өвчин алдагдаж бас болдог байна. Харамсалтай нь одоогоор Альцгеймерыг бүрэн эмчилж цоо эрүүл болгох боломжгүй ч, өвчнийг үүсгэхгүй байх тал дээр эрдэмтэд нааштай судалгаа хийсээр байна. Ялангуяа хүндэрсэн шатны өвчтөнгүүд төөрөлдөх нь ихэсч өдөр хоногоо мэдэхээ болих, хаана байгаагаа мэдэхгүй байх болон хэн гэдгээ мартдаг.

 

 

  Хүний хувийн зан төлөв, дадал хэвшил үүнд бас тодорхой нөлөө үзүүлдгийг Чикаго хотын Раш Их Сургуулийн Эрүүл Мэндийн Төвийн судалгаа харуулжээ. Альцгеймер болон зөнөх өвчнөөр өвчлөх магадлал өөртөө зорилготой, эмх цэгцтэй, завгүй хүмүүст их бага. харин амьдралынх нь хэвшил эмх цэгцгүй замбараагүй хүмүүст их байна. Судалгаанд хамрагдагсдын зарим нь нас барсан хүмүүс байсан ба тэд амьддаа их зорилготой, дайчин, ажилсаг хүмүүс байсан ажээ. Тэднээс энэ өвчний ямар ч шинж илрээгүй гэнэ.

 

  Мөн боловсролын түвшин хамаарал­тай байж болохыг саяхны судалгаа гаргажээ. Хөрөнгө мөнгө, орлого, мэргэжил, биеийн хөдөл­мөр, тамхи татдаг татдаггүйгээс үл хамааран дунд сургууль төгсөөгүй хүмүүст энэ өвчнөөр өвдөх магадлал их гэж Финландад хийсэн судалгаа дүгнэсэн байна. Эрдэмтэд 1000 хүнийг дунд наснаас нь эхлээд амьдралынх нь төгсгөл хүртэл бараг 21 жил судалжээ. Судалгаанд хамрагдагсад 3 түвшинд хуваагдаж, таваас доош жилийн боловсролтой, 6-8 жилийн боловсролтой болон 9 ба түүнээс дээш жилийн боловсролтой гэж хуваагджээ. Дунд болон доод түвшний хүмүүс энэ өвчнөөр өвдөх нь 40% бага магадлалтай бол дээд боловсролын түвшний хүмүүс 80% бага магадлалтай байна.

 

  Энэ үзүүлэлтийг Швед, Финландын Их Сургуулийн профессор, доктор Тиа Нганду дүг­нэж хэлэхдээ “Магадгүй өндөр боловсролтой хүмүүс танин мэдэхүйн илүү их мэдээлэлтэй болохоор тархины үйл ажиллагааг хэвийн хэмжээнд байлгаж элдэв хохирол учрахгүй байх боломжийг хангах тархины чадвар өндөр байдагтай холбоотой болов уу. Мөн боловсрол багатай хүмүүсийн амьдралын хэвшил эрүүл биш болохоор энэ нь өвчний тулгуур болж өгч байна гэж бид дүгнэлээ” гэжээ.

 

  Тэгэхээр та бид уйгагүй хөдөлмөрч, эмх цэгцтэй, байх аваас уймарч юмаа “мартах өвчинд” нэрвэгдэхгүй байх боломжтой юмаа гэдгийг эрлийнхээ үр дүнд мэдэж авлаа.