Хүн төрөлхтөн дундад зууны бурангуй үеэс сугаран гарсан үндсэн нөхцлийн нэг нь төрийг шашнаас, сүм хийдийг сургуулиас тусгаарласан явдал гэж дэлхий дахинаа хүлээн зөвшөөрдөг. Харин Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр XXI зуунд төр, шашныг нийлүүлэх шинэ “онол” гаргаж, түүнийгээ Цагаан сарын өмнөхөн бурханы шашны тэргүүнүүдэд танилцуулав. Энэ тухай өгүүлсү. Н.Энхбаяр уламжлал ёсоор бурханы шашны сүм хийдийн тэргүүн болон лам хуврагийн төлөөлөгч нарыг хүлээн авахдаа энэ “онол”-оо дэвшүүлсэн бөгөөд олон нийт үүнийг нь хараахан анзаараагүй байгаа юм. “Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”, “Номт төр” гэсэн хоёр “онол”-ыг оролцуулбал энэ нь түүний сүүлийн хагас жилд гаргаж буй гурав дахь “онол” болно.
Төрийн тэргүүн үү, шашны тэргүүн үү?
“Одоо Монголын бурханы шашны өмнө шинэ зорилт, шинэ хэрэгцээ, шинэ шаардлага тавигдаж байна... Үүний тулд бурханы шашинт иргэдийн нийгэмлэг, хөдөлгөөн, санваартнуудын нэгдсэн чуулган, сүм хийдийн тэргүүн ловонгуудын зөвлөлгөөн зэрэг үйл ажиллагааны оновчтой зохион байгуулалтад орж, орчин цагийн удирдлагын зарчмаар ажиллах цаг болсон байна.”
Зарчмын хувьд үүнийг үгүйсгэх аргагүй, гэхдээ эдгээр нь яав ч төрийн тэргүүний хийх ажил биш. Монголчууд шашин, төр хоёрыг хэзээ ч хольж байгаагүй бөгөөд энэ талаар олон ном судар бий. Ядахдаа Юань гүрний үеийн “Арван буянт номын Цагаан түүх” –ийг уншиж болно оо доо.
“Бурханы шашны үүрэг нь нийтийг сүсэгт хөтлөхдөө шинжлэх ухаанч мэдлэг, амьдралын ухаан, ёс суртахуунд сургах явдал гэдэг нь тодорхой байна.”
Н.Энхбаяр бурханы шашны үүргийг тодорхойлох хэмжээнд хүртлээ хол хадуурчээ. Хамгийн хачирхалтай нь тэр манай шашнаас “шинжлэх ухаанч мэдлэг” шаардаж байгаа явдал мөн. Хэдийгээр шинжлэх ухаан, шашин хоёрын аль аль нь тасралтгүй хөгжиж, харилцан ойлголцол, тайлбарлалын шинэ түвшинд хүрсэн ч гэсэн одоо болтол энэ дэлхий дээр шашнаас шинжлэх ухаанч мэдлэг шаардсан хүн гараагүй байсан юм. Харин манай Ерөнхийлөгч шашнаас шинжлэх ухааны мэдлэг шаардсан анхны хүн болж байна. Зурхайчаасаа эхлээд төрийн тэргүүнээ хүртэл Эйнштейнийг иш татдаг өвчтэй болж дээ, хөөрхий.
Шашны болон иргэний боловсрол ялгаагүй болчихсон юм уу?
“Ерөнхийлөгчийн ивээл дор боловсруулагдаж буй “Иргэний боловсрол” хөтөлбөрт буддизмын боловсрол тодорхой байр суурь эзлэх ёстой”
Миний ойлгож байгаагаар манай 260 гаруй сүм хийдэд 4000 лам хувраг байгаагийн олонх нь банди нар бөгөөд тэд буддын боловсролыг чөлөөтэй эзэмшиж байгаа. Тэр ч байтугай цөөнгүй хувраг иргэний боловсролын шугамаар эрдмийн цол зэрэг хамгаалсан юмдаг. Одоо бүр санаа амар болж, иргэний болон шашны боловсролыг буцаагаад холих нь шив дээ.
Манай улсад лалын шашинт казак ард түмэн байдаг. Бас бидний уламжлалт бус гэж ерөнхийлөн нэрлэдэг олон шашин, тэдгээрийн олон зуун урсгал манайд бий. Тэд бас Ерөнхийлөгчийн энэ хөтөлбөрт хамрагдах ёстой юу? Бидний аль хэдийнэ мартчихсан “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай” хуулинд “Иргэнийг шашин шүтэх, эс шүтэхэд албадах, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно” гэсэн заалт уг нь байгаа л юмсан.
Буддын ёс суртахууны зарим хэм хэмжээг орчин үеийн нөхцөлд нийцүүлж, зохицуулж хойч үеэ соёлжуулах, иргэншүүлэх, нийгэмшүүлэх, хүмүүжүүлэх, боловсруулах зорилгод ашиглахыг эсэргүүцэх монгол хүн нэг ч гарахгүй гэдэгт би итгэж байна. Дэлхийн аль ч шашин секурализаци буюу иргэнлэгшиж байгаа нөхцөлд үүнээс өөр арга байхгүй юм. Харин үүнийг ийм тэнэг аргаар хэрэгжүүлэх гэвэл шашин хоорондын будлианыг ч ёстой нэг тарина даа. Ингэвэл хариуцлагыг нь Н.Энхбаяр хүлээх юм уу?
Буддын боловсрол гэж ганц юм байдаггүй
Энд Н.Энхбаярын шашны болон иргэний боловсрол дэндүү ядмаг нь илт харагдаж байна. За яахав, буддизмын боловсролыг манай Ерөнхийлөгч гуайн “Иргэний боловсрол” хөтөлбөрт оруулжээ гэж бодъё. Тэгвэл манай шашинд ч гэсэн бусад аливаа шашны адил барууны хэллэгээр бол маш олон урсгал, сект, культ, деноминаци байдаг.
Ньинмава ёс. Энэ нь ловон Бадамжунайн үндэслэсэн “хуучны ёс” хэмээн нэрийддэг улаан малгайтны ёс болно. Энэ ёсыг ад зэтгэрийг дарахдаа гарамгай гэдэг. Дашрамд дурдахад хэрэв ловон Бадамжунай амьд сэрүүн байсан бол Н.Энхбаяр болон нэр нэгт УИХ-ын гишүүн Т.Бадамжунай мэтийг хийсэн нүглийнх нь төлөө 18 тамын ёроолд хаях байсан нь ямар ч эргэлзээгүй.
Сажава ёс. “Цайвар шороот” гэж үүссэн газраараа нэрлэгдсэн Их Хөлгөний төв үзлийн чиглэл боловч дотроо Нагаржунагийн болон Майдарын ёсных гэж хуваагддаг. Хожим нь норва, жонанба ёснууд эндээс салбарласан байдаг. Сажава ёсны “Мөр-үрийн” сургаалиас 18 өөр чиглэл үүссэн түүхэн баримтууд тодорхой бий.
Гаажүдва ёс. “Зарлиг үндэстэн” хэмээх утгатай, Жэвзун Марвагийн үүсгэсэн энэ ёсны “Миларайбын намтар” зэрэг зохиол бүтээл монголчуудын дунд их алдартай, бас нөлөөтэй.
Гаадамба ёс. Атишагийн (XI зуун) үндэслэсэн энэ ёс нь хожмын Богд Зонховын үүсгэсэн гелүгва ёс буюу “шарын шашин”-ы гол тулгуур болсон байдаг. Энэ ёсны гол онцлог нь бурханы шашны их, бага хөлгөн хийгээд судар, тарнийн ёсыг хооронд нь харшуулалгүй, нэг зам мөрийн үе гишүүн болгох зарчмын баримталдаг.
Одоо манай уншигчид Буддын сургааль нь нэн тодорхой олон тооны чиглэл, урсгал, ёсноос бүрддэг, тэр ч байтугай өөр хоорондоо тэрсэлддэгийг ойлгосон байх гэж бодож байна. Үүнийг мэдэх гэж шашны түүх судлаад байх шаардлага бараг байхгүй бөгөөд “Цогт тайж” киног санахад л хангалттай. Иймээс алийг нь ярьж байгаагаа хэлэлгүйгээр ерөөс буддизмын (ядахдаа Буддын юм уу, Бурхан багшийн гэж хэлж болно шүү дээ. Д.Г.) боловсролыг иргэний боловсролд оруулах тухай ярих нь тэнэглэлийн дээд явдал болно.
Хэмжээгүй эрхээс ч хэмжээгүй илүү...
“Би 2007 онд Сутай хайрхан, Суварга хайрхан, Хан Хөхий уулыг төрийн тахилгатай болгох зарлиг гаргасан. Одоо манайд төрийн тахилгатай найман их уул байна. Уулын тэнгэр тайх ёс нь байгальтай харьцах уламжлалт соёлыг өнөө үеийнхэнд өвлүүлэх, үндэсний мэдрэмж, ухамсар сэтгэлийг өдөөх, шүтлэг бишрэлийн ухаарлыг төрүүлэх олон талын учир холбогдолтойгоос гадна байгалиа хамгаалах, амь ахуйн сүйрлээс сэргийлэх дэлхий дахины хүсэл эрмэлзэл болон үндэсний төрийн бодлоготой уялдаж байгаа билээ.”
Н.Энхбаярын уул тахих ёс нь дэлхий нийтийн хүсэл эрмэлзэлтэй уялдаж байна гэнэ ээ. Энэ ч арай хэтэрч байна аа. Төр шашныг хослон баригч, хэмжээгүй эрхт Богд хааны үед Отгонтэнгэр, Хан Хэнтий, Богд хан гэсэн гуравхан уул тахидаг байсан бол Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын үед найм болж манай шашин бараг гурав дахин ихээр мандаж таарч байна. Нэртэйгээр нь өөрийгөө шашны тэргүүн гээд зарлачихвал амар юм даа. Уг нь бид чинь XXI зуунд амьдарч байгаа шиг санагдах юм.
Хэрэв би эндүүрээгүй бол манай Үндсэн хуулинд “Төр нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ” гэж заасан л юмсан. Энэ нь шашны хэрэгт төрийн тэргүүн нь дуртай үедээ давхиж орохыг хэлээгүй л байлтай.
Төр нь ингэж шашны хэрэгт хутгалдаад байхаар санваартнууд нь аяыг нь дагахаас өөр яах билээ. Төр нь уул ус тахиснаараа сайн болдогсон бол манай газар нутаг, хөрс ус, агаар хордож, ан амьтан, араатан жигүүртэн устахын ирмэгт тулж ирэхгүй байсан.
Төрийн тэргүүний эхлүүлсэн энэ тэнэг ёс доош доошоогоо халдварлаж ёстой нэг эх захаа алдаж байна. Зун нь овоогоо тахиж наадам хийчихээд намар нь алт ухаж нөгөө овоогоо хонхойсон нүх болгосон эмгэнэлтэй жишээ хэд хэд бий.
Сүүлийн үеийн төрийн тахилгын жишгээс харахад энэ нь тахих гэхээсээ бузарлах нь илүүтэй болж, хэдхэн шинэ феодлын баян тарганаа гайхуулах найр наадам, рекламын шинжтэй болсныг дурдах нь шударга ёсонд нийцнэ.
Бид чинь уул усаа тахиж олон мянган жил болоод ирсийм, чи муу юу гээд байгаа юм гэж агсрагсад гарах нь гарцаагүй. Үүнийг манай VIII Богд өнөөгийн биднээс тун ухаалаг, зөв шийдвэрлэсэн байдаг бөгөөд тэрээр “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-тээ “Улс төрийн ёсонд хичээнгүйлэн тэнгэр газар, өвөг сүм, шорооны эзэн, тариалангийн эзний их мандалд өчин тайх ёслол бүхийг нь олон харъяат газрын язгуураас явж ирсэн хуучин суртал ёсыг дагаж явуулагтун” гэж хуульчилсан байдаг. Төрөөс тахиад бай гэж хэлээгүй байгаа биз дээ.
Төрийн нэрээр зарлиг гаргаад нэмж тахиад байвал Монголд хэдэн уул тахиж болохыг ёстой бурхан л мэдэх байх. Ерөөс манайд шашны асуудлыг нухацтай тунгааж, ярилцах цаг болсон. Энд ярих ярихгүй зүйл олон байх...
Төр, шашин хоёр холилдоод ирэхийн цагт юу гээч болдгийг манай түүх гэрчилнэ.
Төрөө ч барьж чадахгүй хэвтэж, нэмж шашнаар оролдохоо эртхэн больж үзээрэй, сонгуулийн үеэр мөнгө тарааж ард түмнийг мунхруулах замаа засч байгаагий чинь ямар мэдэхгүй биш...
Судлаач Д.Ганхуяг
2008 он
