2016 онд Монгол хүний үнэ цэнэ, үнэлэмж гэсэн сэдэвээр сүүлийн хэдэн жил дотроо бодож тунгааж явсанаа бичиж нийтлэхээр төлөвлөснөө өнөөдөр цаг гарган бичиж сууна. Заримдаа нэг сэдэв дотроос гарахгүй өөрөөр хэлбэл хэтэрхий удаан хангалттай бодсон сэдэвээ бичихгүй бол унтаж чадахгүй үүрээр шууд л сэрчихдэг.
Монгол хүн ямар хүн бэ түүхээс харахад нэг их хийж бүтээсэн бүтээн байгуулалт байхгүй гэдгийг бүгд мэднэ. Гагцхүү үүний шалтгаан юу вэ гэдгийг асуух хэрэгтэй болов уу?
Өнгөрсөнөө Монгол хүн эргэн харахад өөрсдийнхөө буруу өөрсдөө хоорондоо алалцаж хядалцсаныгаа хоёр хөрш рүүгээ чихэж өөрсдөө цэвэр үлдэх гэсэн түүхийн номуудыг уншихад инээдэмтэй л байдаг. Гэмтэй үйл явдалуудынхаа гайнуудыг өөрсдөөсөө л хайх хэрэгтэй. Өнөөдөр ч гэсэн Монгол хүн л өөрсдийгөө балладаг. Зүгээр нэг гэр бүлийнхэн эсвэл хамаатан садангийнхан л гэхэд хоорондоо хэрүүлтэй. Ямар ч утгагүй нутгийн зөвлөл гэж найр наадам хийцгэнэ. Үнэндээ нэг ч нутгийн зөвлөл нутагтаа ном бичиж мэдлэг боловсрол түгээж оюуны өндөр хэмжээнд ажилласан жишээ алга. Ингээд гэр бүл ч хамаатан садан ч бас төрсөн нутаг ч эв нэгдэлгүй.
Эцсийн эцэст хоёр хөрш Хятад болон Орос хоёр л туслаж дэмжиж хүний зэрэгтэй болгосон байдаг. Хятадууд Манж нарыг явуулж нилээд ажил хийлгэж. Манжууд яам, сайд, засаг, зайсан, тамгын газар гээд Монголчуудыг анх удаа төрийн зохион байгуулалтанд оруулжээ. Харин Оросууд эхлээд Японуудыг түүний дараа Зүүн Европынхоныг явуулж их бүтэн байгуулалт хийлгэжээ. Сүүлд ардчилалын үед тэр бүгдийг хувьчлал нэрээр устгаждээ.
Эндээс дараагийн гарах асуулт бол Монгол хүн өөрөө өөрсдийнхөө төлөө эв найртай хамтдаа хийж бүтээж нэг нэгнийгээ үнэлэж хайрлаж явсан тийм түүх өөрөөр хэлбэл хэн нэг хүний бичсэн ном алга байх жишээтэй. Ерөөсөө өнгөрсөнд ямар ч Монгол хүн ард түмэндээ зориулж Монгол хүнийг хаанаас ирсэн ямар онцлогтой цаашид ямар философийн сургаалийг хэрэглэж хэрхэн хөгжиж дэвжих талаар ном бичиж үлдээсэнгүй. Япон эсвэл Хятад гээд л олон сая хүн амтай болсон ард түмэнүүдийг хараад байхад Күнз эсвэл Зэн буддизм гээд хүнийг өндөр эрдэмд сургадаг онолуудтай байх жишээтэй. Энэтхэг гэхэд л Будда гээд том үлгэр жишээ хүнтэй. Түвдүүд өөрийн гэсэн шарын шашинтай болцгоож Далай лам гэж хүнтэй болж чаджээ.
Монгол хүнийг харахад ерөөсөө бусдын амьдралаар амьдраад өөрийн бүхий л бага нас сургуулийн цаг үеэ мартан хэн ч биш болж хаа ч хамаагүй амь зуун явдаг тэр түүх сонирхолтой байдаг. Зарим хүмүүс хүүхэд насаа нууна бүр худлаа хэлж арван жилийн сургуулийн үеэ ярих дургүй байх жишээтэй. Энэ бол маш том сэтгэл зүйн асуудал. Ерөөсөө Монгол хүний сэтгэл зүйн асуудал тийм ч амархан ярих сэдэв биш.Монгол хүнийг дасан зохицох чадвартай гэдэг. Энэ бол ёстой худлаа. Өөрийн гэсэн тогтсон шинж чанар таних тэмдэггүй ард түмэн л хэн ч болоход бэлэн тул тухайн очсон ард түмний соёлд шууд даган ордог.
Монголын хаадууд нэртэй эрсүүд хэзээ нэг цагт тодорхой бусаар яаж ч юм бэ бүү мэд тэр олон мянган бээрийн хол газар очиж тэндээ үлдэж тэндхийнхээ амьдралд бууж өгч хэн ч биш болон өнгөрцгөөсөн түүх олон бий. Мэдээж Монголчууд Ирак руу очлоо гэхэд тэр үеийн нөхцөл байдалд төсөөлбөл ойролцоогоор бүтэн үе солигдсоны дараа л очсон болов уу. Тиймээс үе мултарсан тул Монголын тухай төсөөлөл олигтой бэхжээгүй байх. Тэгэхээр Монгол гэдэг нэр нэг иймэрхүү түргэн хурдан хөдөлгөөнтэй нэг газраа тогтдоггүй бие сайтай хүйтэн уур амьсгалтай газар амь зуудаг тул хатуу ширүүн зантай ийм л хүмүүсийг Монгол гэж нэрлэдэг байсан бололтой.
Яагаад Монгол хүн ийм эх нутагтаа үдээстэй хүлээстэй биш байсан бол гэсэн асуулт явсаар байгаад Ирак оронд Монголчууд очтол бараг 50 гаруй жил болсон шүү дээ гэхээр цаг хугацааны талаар шал өөр хэмжигдэхүүн хэрэглэх хэрэгтэй мэт. Мэдээж бурхан шашинтай ном уншиж бичдэг тогтвортой суурин тайван зөөлөн газар очихоороо тэдний л амьдралд орон уусах тул Монгол гэсэн нөгөө хатуун ширүүн огцом сэтгэл зүйн онцлог аажимдаа устдаг байсан биз.
Дундад зуунд амьдарч байсан Чингис хаанаас хойш хаадууд 13 аас 14-р зуун хүртэл Арабын болон Еропын орнуудад их сургуулиуд хэдийний байгуулагдсан байсаныг олж харж ашиг тусыг яаж л мэдэж авч чадах вэ дээ. Хэрвээ сайн тусгаж авсан бол тийм хэмжээний мэдлэг боловсролын төвүүдийг эх нутагтаа байгуулах боломж байсан. Ерөөсөө ямар л Монгол хүн эх нутагтаа хөрөнгө авчирдаг билээ. Аваад л зугатаах гэсэн л эрмэлзэлтэй.
Хар Хорин нэртэй нилээд Монголчуудын төв болох боломжтой газар залуу үе ирээдүйн төлөө нэг ч номын сан байгуулсангүй. Ерөөсөө залуу үе цаашлаад ирээдүй гэсэн цаг хугацааны ойлголт өнөөдөр ч үүсэж чадсангүй.
Ёс заншил эсвэл уламжлалт ёс ярина гэдэг найрлаж бөх барилдаж морь уралдсан л найр наадам ихэнхдээ байх жишээтэй. Өвлийн хүйтэн улиралд хүртэл хүүхэд зовоож морь мал эцээж морь уралдуулахыг харахад дундад зуундаа буцаад очсон Монгол хүн яана даа л гэмээр. Энэ сайхан эр хүмүүс өвөл морь уралдуулахын оронд нэг сайхан ном уншиж ухаанаа хөгжүүлбэл цаашид хэрэгтэй шүү дээ. Монгол хүний ухаан хөгжих ямар ч нөхцөл байдал өнөөдөр үүссэнгүй. Сайн уяч болж шагнал авах чухал болохоос ухаанаа хөгжүүлээд үр хүүхдээ боловсролтой хүн болгоно гэсэн хамгийн үнэт шагнал дутагдсаар л.
Хубилай хаан эх Монгол нутагтаа маш их зүйл хийх боломжтой байсан боловч ганц номын сан барисангүй. Монгол хүний төлөө юу ч хийсэнгүй. Монгол хүний үнэлэмж бүтээсэнгүй.
Сүүлчийн хаан нэртэй Богд Жавзандамба нас барахад тэр үеийн Хүрээ одоогийн Улаанбаатар хотод хүний ураманд нэг ч номын сан байгуулж ирээдүйд хөрөнгө оруулалт хийсэнгү. Энэ үе бол 20-р зууны эхэн шүүд ээ. Гэтэл урд хөршүүд хэдийний их сургуулиуд байгуулчихсан бас хойд хөршүүд Нобелийн шагнал авах хэмжээний их сургуультай болсон байлаа.
Бямбын Ренчингээс авахуулаад Орос орныг сайн мэдэх хүмүүс яагаад Монгол хүнийг хөгжүүлэхийн төлөө дэлхийн том том философичидийн номыг орчуулж чадсангүй вэ. Мэдээж тэдэнд мэдлэг боловсрол дутуу гэтэл хүсэл байсан бол болох л байсан. Хэрвээ анхны сэхээтэнүүд төрийн шагнал горилж түүхийн нэртэй өөрийн зохиосон номууд бичихийн оронд ард түмнээ соён гэгээрүүлж эрх чөлөө, тэгш эрх цаашлаад хэн хэнийгээ хайрлаж хүндэтгэж эв нэгдэлтэй болох талаар олон ном бичиж хэвлүүлсэн бол өнөөдөр Монголчууд ингэж найр наадам хийж мухар сүсэгтэж боловсролын доод хэмжээнд очихгүй л байсан.
Ардчилалын дараа гарч ирсэн ерөнхийлөгчид бас л соён гэгээрэлийн том хөдөлгөөн өрнүүлж Монгол хүний хөгжилийн асуудалд анхаарсангүй харин мухар сүсэгт ард түмнээ уриалан татаж боловсролоор гэгээрэх биш шашинаар гэгээрнэ гэж оюуны доод хэмжээнд очсон. Тэр цагаас зэрэгцэн бөөгийн мухар сүсгийг хөөргөн даврааж өөрсдөө ууланд очиж хадаг зангидаж салхинд хийсгэж оюуны хомсдол тархины тураалд орцгоосон.
Өнөөдөр хүртэл ямар ч ерөнхийлөгч мэдлэгийн тухай ярисангүй. Мэдээж тэдэнд хангалттай тооны дипломууд бий хэдий ч ихэнх диплом хоосон гэдгийг бүгд мэддэг болсон. Ард түмнээ улам мухар сүсэгтүүлж Далай ламыг хэд хэдэн удаа урин авчирч нийтээрээ 100 жилийн өмнөх төлөв байдалдаа очиж хэн ч үнэмшихийн аргагүй зүйлд үнэмшиж хайран хийж бүтээх насандаа сүсэглэж мөргөл хийсэн ард түмэн болцгоосон.
Олон насанд хүрсэн эрчүүд сүсэг бишрэлд өөрийгөө зориулж бясалгал хийж юу ч хийхгүй ноомой сууж мөргөл хийсэн идэвхигүй амьдрал руу хуйлран орцгоосон. Хүний ухаан боловсролоор л дамжиж хөгжинө. Гэтэл боловсролгүй хүмүүст ямар ч хаан ухаан эсвэл хатан ухаан үүсэхгүй. Хэнд ч бэлэн ухаан өгөгдөхгүй харин ухааныг тухайн хүн өөрөө бие даан хөгжүүлэх үүрэгтэй.
Дотроо шашинлаг байх хувийн хэрэг харин гаднаа бол сурч боловсорч иргэний нийгэмээ бүтээлцэх хэрэгтэй. Ерөөсөө зориуд сүсэглэд уриалан дуудаж төрийн хэмжээнд мунхруулах гэдэг гэмт хэрэг.
Монгол хүн ийм хямдхан гэж үү? Ердөө л бөө д итгээд амьдралаа даатгана гэж үү? Лам дээр очиж өөрийнхөө амьдралыг асуугаад ямар хариу авах вэ? Очих хэрэг байна уу? Өөрийгөө аваад явах тийм үнэ цэнэ эрхэмсэг зан төлөв үүсээгүй юу?
Янз бүрийн сургуулиуд төгссөн гэдэг биздээ. Яагаад мэдлэгт үнэмшихгүй явна вэ? Цорын ганц мэргэжлийн дипломоос халин гарч чадаагүй юу? Мэргэжлийн диплом хангалтгүй шүү. Түүний цаана боловсрол хэрэгтэй. Боловсрол гэдэг олон төрлийн мэдлэгийн нийлбэр. Монгол хүн боловсролтой болж чадсангүй юу? Тиймээс мухар сүсэгт ч ламд ч бөө нарт ч хууртагдан мэхлэгдэн амьдралд гэнэн томоогүй явцгаах уу.
Нэг хэсэг овоо мухар сүсэг дарагдах шиг болсон буцаад л олон зуугаараа зааланд цуглараад эсвэл зурагтаар мөнх тэнгэр яриад эхэллээ.
Одоо удахгүй сонгуулийн бараан өдрүүд эхэлнэ. Яана даа. Дахиад л үнэгүйтэцгээх үү? Монгол хүнийг олон зуугаар үнэгүйтүүлэх гээд улстөрч нэртэй боловсрол байтугай мэдлэг ч үгүй бүлэг бүлгээрээ эрчүүд хамсан хийж бүтээх насаа баллан өөрийгөө хөгжүүлэхийн оронд өөрийгөө улам доошоо хийсэн өдрүүд ойртож байна даа.
Монгол хүн үнэтэй болох хэрэгтэй.
Үргэлжлэл бий.
С.Молор-Эрдэнэ
