Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас нэгдүгээр сарын 28-ны өдөр танилцуулсан тайлан судалгаанд санхүү, эдийн засгийн хямралын нөлөөгөөр 2009-2010 онд дэлхий дахинд нийт 35 сая хүн ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжиж болзошгүйг мэдэгдлээ. Тус байгууллагаас энэ онд дэлхий даяар ажилгүйдлийн дундаж хэмжээ 7,1 хувьд хүрч, санхүү, эдийн засгийн хямрал аажмаар ажилгүйдлийн хямрал болон хүндэрч байгааг анхааруулав. Монгол Улсад ч хямралын нөлөөгөөр ажилгүйчүүдийн тоо нэмэгдэх хандлагатай болж байгаа нь шинэ он гарснаас хойш илт мэдрэгдэж эхэллээ. Иймээс төр, засгийн зүгээс доорхи санал болгож буй бодлого, арга хэмжээг цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлбэл олон мянган иргэд ажлын байраа хадгалж үлдэн, ядуучуудын эгнээнд орохоос хамгаалагдах боломжтой болох юм.
Бизнесийн орчныг сайжруулъя!
Сүүлийн жилүүдэд тогтмол гарах болсон Монгол Улсын эдийн засгийн эрх чөлөөний тойм болон өрсөлдөх чадварын индексийн судалгаанд манайд бизнесийн орчинг дорвитой сайжруулах шаардлагатай байгааг судлан тогтоосон байдаг. Тэгэхээр бизнесийн идэвхийг сэргээхийн тулд гадаад эх үүсвэрээс дотоодын пүүс, компаниудыг зээлжүүлэх хөрөнгө, мөнгө олж ирэхээс гадна Монгол Улсад бизнесийн орчныг илүү тааламжтай болгох шаардлагатай байна. Үүний тулд, эхний ээлжинд томоохон татвар төлөгч, ажил олгогч компаниудын эсрэг зохион байгуулалттайгаар дайрч давшлах явдал үе үе гарч байгааг таслан зогсоох хэрэгтэй. Эс бөгөөс эдгээр байгууллагын үйл ажиллагаа доголдож, олон мянган хүн ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжиж болзошгүй юм.
Мөн албан бус, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн ажил, үйлчилгээнд захиргааны аргаар ямар нэгэн хориг саад учруулахгүй байх нь өнөөгийн хямралын үед чухал асуудал болоод байна. Жишээ нь, олон иргэд махны, ноос ноолуурын, машины, мөн валютын зэрэг “ченжийн” ажил, үйлчилгээ эрхэлдэг. Ерөнхийдөө ченжүүд гэдэг нь өнөөдөр манай эдийн засагт нийлүүлэгч болон хэрэглэгчдийн хооронд үр ашигтай хэлбэрээр үүсэн бий болж хараахан амжаагүй байгаа борлуулалтын сүлжээний сул орон зайг нөхөж буй бизнес эрхлэгчид юм. Эдгээр хүмүүсийн олдог орлогоор Монголын олон мянган айл өрх өдөр тутмын амьжиргаагаа залгуулдаг. Хямралын үед эдгээр хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийг хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нэрийдлээр захиргааны аргаар хатуу хянаж, торгон, хориглох нь цагаа олоогүй үйлдэл болно. Тэгэхээр ченжүүдтэй тэмцэхийг хүссэн хэн бүхэн үр дүн муутай захиргааны аргаар бус харин хэрэглэгчдэд илүү таашаагдах үнэ, чанар, үйлчилгээг санал болгосон борлуулалтын сүлжээг үүсгэн өрсөлдөх хэрэгтэй юм.
Хэрэглээг дэмжье!
Санхүү, эдийн засгийн хямралыг даван туулах зорилгоор дэлхийн ихэнх улс орон татварыг бууруулж, хэрэглээг дэмжих бодлого баримталж байна. Их Британи НӨАТ, Сингапур аж ахуйн нэгжийн орлогын татвараа тус тус бууруулав. БНХАУ-д олон жилийн турш хүн амынх нь хэрэглээний түвшин бага, харин хуримтлалын түвшин өндөр байсаар ирсэн. Хямралын үед Хятадын эрх баригчид энэхүү байдлыг эсрэгээр нь өөрчлөхийн төлөө ухаанаа зарцгааж байна.
Харин сүүлийн үед манай төр, засгийн зарим хариуцлагатай албан тушаалтнууд болон улс төрийн голлох намуудын зүгээс хямралын эсрэг “Бүх нийтийн хэмнэлтийн аян”-г улс орон даяар явуулах тухай ярих боллоо. УИХ ч хямралын сургийг сонсож эхэлснээсээ хойш хэд хэдэн барааны онцгой татварыг нэмэгдүүлж орхив. Энэ нь дэлхийн олон улс, орны дотроос зөвхөн Монголд л төр, засгийнх нь зүгээс “хямралын эсрэг” татварыг нэмэгдүүлж, хэрэглээг бууруулах бодлого хэрэгжүүлж эхлэх вий гэсэн болгоомжлолыг төрүүлж байна. Уг нь айл өрх, иргэн бүр зардлаа хэмнэж, хэрэглээгээ багасгавал Монголын эдийн засаг илүү гүнзгий хямралд орох нь тодорхой. Учир нь хэмнэлтийн бодлого хэрэгжсэнээр үйлдвэр, компани, үйлчилгээний газрууд хэрэглэгчгүй болж, ашиг орлого нь эрс буурна. Улмаар энэ нь олон мянган иргэдийг ажилгүйчүүдийн эгнээнд шилжүүлэх уршиг дагаврыг араасаа дагуулах юм.
Тэгэхээр төр, засгийн зүгээс иргэддээ, ялангуяа чинээлэг болон дундаж давхаргынханд хандсан хэрэглээг дэмжих бодлогыг эрчимтэйгээр явуулах шаардлагатай байна. Учир нь сүүлийн 4-5 жилийн хугацаанд эдийн засгийн өсөлт өндөр байх үед багагүй хэмжээний хуримтлал үүсгэж чадсан хүн амын тодорхой хэсэг нэгэнт үүсэн бий болжээ. Эдгээр хүмүүсийн гарт төвлөрсөн мөнгөн хуримтлалыг хэрэглээ болгон зах зээлд оруулбал Монголын эдийн засаг аажмаар сэргэх болно. “Таны хөршийн бизнес сайн байвал, таны бизнес ч сайн байх болно” гэдэг үг бий. Харин хэмнэлтийн бодлогыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлэх ёстой газар бол УИХ юм. Эдийн засгийн хямрал нүүрлэсэн энэ үед татвар төлөгчдийн мөнгөөр бүрддэг улсын төсөв 6 хувийн алдагдалтай байж хэрхэв ч болохгүй юм.
Татвар, шимтгэлийг бууруулъя!
2004-2008 онд ажилласан УИХ Монгол Улсад татварын шинэчлэлийг эхлүүлэн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар (гурван тэрбум төгрөг хүртэлх орлогод), НӨАТ болон хувь хүний орлогын албан татварыг арван хувиар тэнцүүлэн тогтоосон. Энэхүү арга хэмжээний үр дүнд татвар төлөгчдийн тоо нэмэгдэж, нуугдмал байсан багагүй хэмжээний татварын орлого ил болсноор улсын төсвийн орлого ч ихээхэн хэмжээгээр өсөх болсон билээ. Гэвч энэ нь компаниудын санхүүгийн тайлангаа давхар гаргадаг явдлыг бүрэн зогсоож чадаагүй. Учир нь УИХ аж ахуйн нэгжүүдийн татварын дарамтыг ерөнхий дүнгээр нь бууруулсан боловч, ажил эрхлэлттэй холбоотой татварын дарамтыг дорвитой бууруулж чадаагүй юм.
Манайд ажил олгогчдын зүгээс гаргадаг цалингийн нийт зардал болон ажиллагсдын гар дээр ирдэг цэвэр цалингийн хооронд ихээхэн зөрүүтэй байдаг. УИХ-аас цалинд ноогдох жилийн татварын хөнгөлөлтийг 84 мянган төгрөгөөр буюу хэт бага, харин нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг ажил олгогчдын зүгээс 11-13 хувь, ажиллагсдын зүгээс 10 хувь буюу өнөөгийн Монголын нөхцөлд хэтэрхий их хэмжээгээр тогтоосон. Энэ нь бизнес эрхлэгчдийг ажлын байраа нэмэгдүүлэхэд нь ихээхэн саад болдог бөгөөд өнөөгийн хямралын үед ажиллагсдаа цомхотгох нэг гол шалтгаан болж болзошгүй байна. Энэхүү нөхцөл байдлыг УИХ онцгойлон анхаарч, хувь хүний орлогын албан татварын болон нийгмийн даатгалын тухай хуульд нэн даруй өөрчлөлт оруулах шаардлагатай болжээ. Хувь хүний орлогын татварын хөнгөлөлтийг жилийн 600 мянган төгрөг хүртэл өсгөж, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг эхний ээлжинд ажил олгогчдын зүгээс 6-8 хувь, ажиллагсдын зүгээс 5 хувь хүртэл бууруулбал ажилгүйдлийн хямралыг даван туулах нэгэн чухал алхам болно. Ер нь Монгол Улсад одоо мөрдөгдөж буй хөдөлмөр эрхлэлтэд ихээхэн саад учруулдаг нийгмийн даатгалын гаж тогтолцоог үндсээр нь өөрчлөх асуудлыг УИХ бүрэн эрхийнхээ хугацаанд шийдэх хэрэгтэй байна.
Хямралыг даван туулахын тулд УИХ, Засгийн газар улс, орны эдийн засгийг авч явж буй хувийн хэвшлийнхний дуу хоолой, хэрэгцээ шаардлагыг илүү мэдэрч ажиллах нь чухал юм. Ажилгүйдлийн эсрэг цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө ихээр шаардсан бүтээн байгуулалтын ажлуудыг явуулахаас илүүтэйгээр холбогдох хууль журам, бодлого шийдвэрт өөрчлөлт оруулан, богино хугацаанд үр дүн нь гарах эдийн засгийн хөшүүргүүдийг ашиглах хэрэгтэй байна.