ӨМНӨХ ТАЙЛБАР: 1990-ээд онд Монголд явуулсан боловсролын шинэчлэлийн хамгийн амжилттай хэрэгжсэн хэсэг нь Техник, мэргэжлийн сургууль буюу ТМС, техникумуудыг татан буулгаж үгүй хийсэн явдал байв. Ингээд зарим нь их, дээд сургууль болж ч үзжээ. Харин хэдэн жил өнгөрсний дараа энэ улс “хамгийн амжилттай шинэчлэл”-ээсээ ухарч, ТМС-үүдээ дахин байгуулах гэж оролдож байгаа юм.

Харин Германд техник, мэргэжлийн боловсрол нь дунд боловсролын хамгийн чухал нэг хэсэг байсаар иржээ. Энэ нь “хосолмол тогтолцоо” гэдгээр алдаршсан байна. Энэ тогтолцоонд дунд боловсролын шатны сурагчид үйлдвэрийн газруудад дадлага, сургалтанд явж, үр дүнд нь дунд боловсрол төдийгүй мэргэжил эзэмшдэг байна. Германы хосолмол тогтолцоо өндөр ур чадвартай, хариуцлагатай мэргэжилтнүүд бэлтгэдэг гэдгээрээ алдаршжээ. Одоо бусад орнууд Германы ТМС-ийн загварыг ихэд сонирхож байгаа ажээ.

Гэхдээ Германд боловсролоо шинэчлэх чухал асуудлууд тавигдаж байгаа бөгөөд явуулж буй шинэчлэлүүд нь тун ч сонирхол татаж байна. Өнөө үед тус улс боловсролын удирдлага, сургалтын хөтөлбөрөө илүү нэгдмэл болгох, тэгш хамрагдалтыг нэмэгдүүлэх зорилттой тулгарчээ. Сонирхолтой нь Европын хамгийн хөгжингүй гэх энэ улсад дээрх зорилтуудад хүрэхийн тулд хуучин Зүүн Германы боловсролын тогтолцоог авч хэрэглэх талаар хэлэлцэж байгаа бөгөөд зарим мужууд нь ЗХУ-ын үеийн тогтолцоогоо сэргээж эхлээд байна.

Хэдийгээр энэ улс боловсролын зоримог алхамууд авч хэрэгжүүлж байгаа боловч үндэсний үнэт зүйлс, Германы боловсролын эцэг, эрдэмтэн Вильгельм вон Гумболдтын үзэл санааг хадгалсан хэвээр. Вильгельм вон Гумболдт боловсролын хамгийн дээд зорилго бол амьдаралаа залгуулж, оролого олоход хэрэгтэй мэдлэг ухаан бус, харин “ёс суртахуун” ба “гоо сайхан” хэмээн хэлжээ. Гумболдтын харснаар үүнд “түүх судлал” онцгой үүрэгтэй байлаа.

Герман бол байгаль, техникийн шинжлэх ухааны агуу нээлт хийсэн суутнуудыг төрүүлсэн өлгий нутаг билээ. Тэгвэл “ёс суртахуун” ба “гоо сайхан”-д тэмүүлсэн Германы боловсрол, соёл, ухамсар л тэдгээр суутнуудыг төрүүлсэн гэдэг нь тодорхой юм.     

ОРШИЛ

Өнөө цагийн тэргүүлэх аж үйлдвэржсэн үндэстнүүдийн боловсролын тогтолцоо нь зуун зууны тэртээгээс бүрэлдэн буй болжээ. Тэдгээр тогтолцоо өөрийн гэсэн онцлог санаатай, тэр нь янз бүрийн эх сурвалжаас үүдэлтэй байлаа. Гэвч тэднээс нэгэн тогтолцоо шалгаран онцгойрчээ. Энэ бол Германы боловсролын тогтолцоо юм.

Нийт ард түмэнд үнэ төлбөргүй суурь боловсрол олгох зорилго бүхий үндэсний боловсролын загвар анх Германд хөгжин бий болжээ. Дээрх аж үйлдвэржсэн үндэстнүүдийн хувьд Германы Гимназ нь орчин цагийн гэгдэх өнөөгийн судалгааны их сургуульд элсэн сурахад сурагчдыг бэлтгэх зориулалттай дунд сургуулийн загвар болсон юм. Үүний зэрэгцээ Германы Реалсчүл ба хожим “хосолмол тогтолцоо” гэгдэх болсон тогтолцоо ч бүтээн байгуулалтын салбар бүрийг өндөр түвшинд сурган бэлтгэсэн ажиллах хүчнээр хангах дэлхийн хамгийн гахамшигт загвар нь болжээ.

ТҮҮХЭН ӨНЦГӨӨС

19-20 дугаар зууны эхэнд Германы боловсрол бүрэлдэн бий болсон нь

Зарим түүхчдийн үзэж буйгаар 1806 онд Женад болсон тулалдаанд Прусс болон Германы бусад улсууд Наполеонд ялагдсаны дараагаас Германы орчин цагийн боловсролын тогтолцооны эхлэл тавигдсан ажээ. Дээрх үйл явдлаас үүдэн Прусс (тархай бутархай Германы нэг хаант улс)  оюун санааны хувьд ч, эд материалын хувьд ч сүйрээд байв. Гэвч пруссчууд Наполеоныг ялахын тулд дахин нэг өндийн сэргэж, Европын тавцанд Пруссыг дахин гаргаж ирэхээр эрс санаа шулуудсан юм.

Дээрх тулаанаас хойш хэдэн жилд Штейн, Харденберг болон бусад удирдагчид нь Пруссын арми ба оюун санааг дахин сэргээх үйл хэргийг явуулав.  Энэ үе хүртэл Пруссын армийн офицерын бие бүрэлдэхүүнийг маш хязгаарлагдмал хүрээнд, залхуурал ба ялзралд автсан Германы язгууртнуудын дундаас элсүүлдэг байв.  Харин шинэ удирдагчид энэ хэрэгт авьяас чадварын маш өргөн суурь хэрэгтэй гэж үзсэн юм. Үүний тулд тэд язгууртнуудыг өргөн хүрээнд боловсруулах хэрэгтэй болжээ. Энэ үйл явдал Германы боловсролыг хожмын хөгжилд хөтөлсөн мөч байлаа.  

Шинэ удирдагчид орчин цагийн Германы боловсролын тогтолцооны үндсийг тавигч гэдгээр хамгийн их танигдсан Вильгельм вон Гумболдтыг өөрсдийн засгийн газарт оруулжээ. Гумболдтыг Германы орчин цагийн Гимназын эцэг гэж үздэг билээ. Мөн тэрээр орчин цагийн судалгааны их сургуулийг байгуулахад гар бие оролцсон нэг гол зүтгэлтэн болсон юм.                    

Гумболдтын үзэл санаанууд нь тэрээр Шиллер, Гёте Фихте, Гердер зэрэг Германы Соён гэгээрлийн хоёр дахь үеийн манлайлагчидтай ойртон холбоолж байснаар томьёологддог юм. Тэдгээр соён гэгээрүүлэгчид ертөнц бол хүний мэдлээс хэтийдсэн, хүнээс үл хамааран урьдаар тогтоосон дүрмийн дагуу ажилладаг машин бус, харин хүмүүс бид өөрсдөө сайн, эсвэл муу болгодог тэр зүйл, иймд хүний эрхэм дээд үүрэг хариуцлага бол ёс суртахуун юм гэдэгт итгэж байв. Тэд сургуулийн үүрэг бол хувь хүн өөрийгөө ухааран ойлгоход тус болж, бүгдэд эрх чөлөө олгодог иргэншсэн төр бүтээх явдал юм гэж үзжээ. Эдгээр нь Германы Идеализм ба Германы философийн Романтик дэг сургуулийн итгэл үнэмшил байсан юм. Германы соён гэгээрэлд суурилан бэхжсэн энэхүү үзэлд онцолсноор боловсрол нь хүнийг хэрэгсэл болгох бус, харин идеал хүнийг төрүүлэх зорилготой байв. Тус үзлийн дагуу боловсролын алсын харалт нь оюун ухаан (интеллект)-аас давсан зүйл бөгөөд жинхэнэ харалт бол “ёс суртахуун” ба “гоо сайхан” юм. Энэ нь боловсрол бол амьжиргаагаа залгуулахад нь л хүнийг бэлдэх зорилготой юм гэсэн санааг эсэргүүцсэн хэрэг байлаа.

Гумболдт дээрх ойлголтуудыг “Билдунг” хэмээх илүү өргөн хүрээтэй боловсролын ухагдахуун (концепци) болгон хэвшүүлсэн байна. Энэ ухагдахууны дагуу боловсрол буюу Билдунг нь хүмүүнлэгийн ухааны нэг судлагдахуун болох боловсролоос хамаарсан бие хүний хөгжлийн үйл явц юм. Энэ үйл явц нь хувь хүн ба байгалиас гаралтай (органик), бүхэл цогц болохын хувьд хувь хүн дотороосоо бий болоход гол анхаарлыг чиглүүлдэг байна.  Энэхүү хөгжилд түүх судлал онцгой үүрэг гүйцэтгэнэ. Гумболдт түүх судлалыг өнгөрсний, ялангуяа сонгодог үеийн үйл явдлууд ба санаануудтай холбоотойгоор хувь хүн өөрийгөө тодорхойлох арга зам гэж харсан ажээ.

Гумболдтын онцгойлон оруулсан хувь нэмэр нь философид бус, харин бодит амьдралын талбарт байсан юм. Зөвхөн өөрийн ажлын өрөөнд өнгөрүүлсэн нэг жилийн дотор буюу 1809-1810 онд тэрээр өөрийн санаануудыг үндэсний боловсролын тогтолцоо болгон хувиргах бодит ажил хэрэг болгосон байна. Зөвхөн товч томьёолсон түүний санаанууд сурагчдыг хүмүүнлэгийн ухаанд сургаж, тэднийг улсын Абитур шалгалтад бэлтгэх ахлах ангийн дунд сургууль болох шинэ Гимназын загвар болсон ажээ. Гимназын энэ загвар 1812 онд Прусст, 1871 онд Герман даяар хэрэгжсэн байна. Тухайн үед Прусст Абитурын шалгалтуудыг давахгүйгээр хэн ч их сургуульд элсэн орж чаддаггүй байв. Өөрөөр хэлбэл, энэ шалгалтыг даваагүй хүн төрийн албанд орох буюу хуульч гэх мэт мэргэжил эзэмшиж чадахгүй ажээ.

Абитурт бэлдэх цорын ганц институци нь Гимназууд байсан юм. Тэдгээрийн сургалтын хөтөлбөрийг төрөөс нарийвчлан тогтоож өгч байв. Гимназын багш нар зөвхөн Абитурын шалгалтыг давж, их сургуульд суралцсан хүмүүс байлаа. Хуулиар ирээдүйн гимназын багш нар их сургуульд сурахдаа өөрсдийн заах цөм судлагдахууны хувьд хоорондоо ялгаатай байхаар зааж өгчээ. Ийм замаар Абитур нь дэлхийн хамгийн алдартай, хамгийн гайхагдсан шалгалтуудын нэг болжээ.

Энэхүү тогтолцоог бий болгож буй хуулиудаар боловсролын зорилго бол төрийн зорилго гэдгийг тодорхой тогтоосон өгсөн байна. Сургуулиуд, түүний дотор хувийн ба шашны сургуулиудыг төрөөс, хуулиар нарийвчлан хянаж байв.

Германы боловсролын тогтолцооны хөгжил дэх дараагийн нэг гол зүтгэлтэн нь 19-р зууны сүүлийн хагасаас 20-р зууны эхний хагасыг дамнан хөдөлмөрлөж байсан Георг Керсенштэйнер юм.  Ядуурсан язгууртан гэр бүлд төрсөн, гэхдээ өөрийн бүхий л амьдралыг ажилчин ангийнх хэмээн үзсэн Керсенштэйнер өөрийн эрч хүчийг ажилчин хүмүүсийн боловсролд зориулжээ. Эх оронч тэрээр хамгийн сайн боловсрол залуу хүмүүсийг хөдөлмөрөөр нь дамжуулан улсдаа хувь нэмэр оруулахад бэлддэг гэдэгт итгэж байлаа. Түүнийхээр тэднийг ажил хөдөлмөрт бэлтгэх хамгийн сайн арга зам бол сургууль ба ажлын талбар дахь дадлагыг хослуулахуйц боловсролын тогтолцоог бий болгох байв.        

Өмнө нь, 1870-аад онд Германы засгийн газар Германы үйлдвэрлэгч хүмүүст олгосон эдийн засгийн онцгой статус ба тэднийг хамгаалж байсан хуулийн зохицуулалтуудыг үгүй болгосон байжээ. Керсенштэйнер Германы үйлдвэрлэгч хүмүүст онцгой байр суурийг нь эргүүлэн олгосон юм. Тэрээр улмаар технологи ба аж үйлдвэрийн манлайллын замд Герман орныг хөтөлсөн чухал, эсвэл магадгүй бүр шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн мэргэжлийн боловсролын шинэ тогтолцоог бий болгоход чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Герман улс аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийд алдартай билээ. Харин энэ нь дан ганц дадлага-сургалтаар тогтохгүй тэргүүн зэргийн чанартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд ч анхаардаг тогтолцоонд байсан юм. Энэ санааг хожим авч үзэх болно.

Керсенштэйнер их хэмжээний бүтээл бичиж үлдээжээ. Тэдгээрээс дараах өгүүлбэр түүний гол санааг илтгэдэг. Тэрээр ингэж бичжээ:  

“Ард түмний хамгийн их масс ашиг тус хүртэх хэмжээнд авч үзвэл боловсролын үнэ цэнэ нь оюуны хязгаарыг тэлэхээс илүүтэйгээр хичээл зүтгэлтэй, бүрэн дүүрэн, нягт нямбай системт сургалтаар дамжуулан үүргээ туйлд нь хүртэл ягштал биелүүлдэг зуршмал дадал суулгаж, даалгаварыг найдвартай гүйцэтгэж сургахад л байгаа юм”

Дээрх санаа нь язгууртны хөвгүүд, охидын сургуулийн талаарх Гумболдтын элит  харалтаас эрс ялгардаг билээ.

20-р зууны Германы нийтийн боловсрол   

19-р зууны төгсгөл, 20-р зууны эхээр Герман улс 6-10 насны бүх хүүхдэд 4 жилийн бага боловсол заавал эзэмшүүлэх нэгэн загварын бага сургуулиудтай болжээ. Энэ нь суурь боловсролын тогтолцоог ажиллуулах үүргийг Германы төр нь хариуцан үүрэх болсныг илтгэдэг.

Бага сургууль дүүргэсний дараа сурагчид дараах гурван төрлийн сургуулийн аль нэгт хуваарилагддаг байв. Үүнд:

Волксчүл: Чадвараар доод түвшинд ангилагдсан сурагчид (ихэнх хэсэг) Волксчүл (хожим Үндсэн сургууль буюу Хаупцчүл хэмээгдэх болсон Ардын сургууль)-д хуваарилагдаж байв. Энэ сургуульд тэд цөөн жил сураад Германы ажилчин ангийн ажлыг эрхлэх мэргэжлийн сургалтад элсэн ороход шаарддаг түвшний боловсрол эзэмшинэ.

Реалсчүл: Дээрхээс илүү түвшний чадвартай сурагчид Реалсчүлд хуваарилагдаж байв. Реалсчүлд сурснаар тэд худалдааны газрын ажилтан, техникийн ажилтан, доод тушаалын төрийн албан хаагч гэх мэт илүү нэр хүндтэй ажил мэргэжилд зориулсан сургалтад элсэн орохоор бэлддэг байжээ.

Гимназ: Чадвараар хамгийн дээд түвшинд эрэмблэгдсэн сурагчид Гимназид элсэн орно. Гимназид тэд хүмүүнлэгийн ухааны хичээлүүдийг өргөн хүрээнд судлах ба багш, дээд тушаалын төрийн албан хаагч болох цорын ганц хаалгыг нээж өгдөг Абитурын шалгалтад бэлддэг байв.

Сургуулиудын хооронд буй эдгээр ялгаа нь үнэндээ өөрийн онцлог бүхий феодалын нийгэмт Германы нийгмийн ялгаа заагт яг нийцэн тохирч байжээ. Гимназ нь язгууртан ба дунд ангийн доторх дээд хэсгийхэн, өөрөөр хэлбэл аж үйлдвэрийн хувьсгалын явцад төрөн гарсан бизнесийнхэн, дээд, дунд тушаалын төрийн албан хаагчид, уран бүтээлчид гэх мэт хүмүүсийн хөвгүүд, охидод зориулагдаж байв. Реалсчүл нь дунд ангийн доод хэсгийн хөрөнгөтнүүдийн хөвгүүд, охидын сургууль байсан бол Волксчүл буюу хожим Хаупцчүл хэмээгдэх болсон сургууль нь Германы ажилчин анги буюу ардад зориулагджээ. Үүнээс шалтгаалан хүн бүрт зориулсан цөөн жилийн суурь боловсролын сургуулиас гадна нийгмийн анги бүр өөрийн дунд сургуулиудтай болжээ. Гэхдээ 1918 он хүртэл тэдгээр дунд сургуулиудыг зайлшгүй эзэмших боловсролын үе шат гэж үздэггүй байсан юм. Германы сургуулиудтай ижил тогтолцоо Хойд Европын бусад улсуудад бас бий болжээ. Гэхдээ хожим тэдгээр улсууд энэ тогтолцоог халсан бол Герман хадгалж үлдсэн юм.

Гитлерийн Гуравдугаар Рейхийг эс тооцвол Германы муж улсууд өөрсдөө бие даан боловсролын тогтолцооныхоо загварыг бий болгож, үйл ажиллагааг нь явуулж байв. Хэдийгээр холбооны засгийн газар өөрөө гардан явуулаагүй боловч ажлын байр ба мэргэжлийг зохицуулах зорилгоор бас нэг тогтолцоог удирдан чиглүүлж хөгжүүлжээ. Үнэндээ үүгээр бүх ажлын байр ба мэргэжлийг төрөөс зохицуулсан байна. Тэдгээр нь тус бүртээ бичиг ба практик гүйцэтгэлийн шалгалт өгснөөр элсэж орох цогц шалгууртай бөгөөд шалгуур даваагүй, шалгалтад тэнцээгүй хүмүүсийг тэдгээр ажилд авахыг хуулиар хориглож байлаа. Дэлхийн 1-р дайны дараах жилүүдэд үндэсний засгийн газар үүнд зориулж стандарт тогтоосон ба ажил олгогчдын зүгээс төлөвлөсөн ажлын байруудыг зохицуулж байжээ. Засгийн газар үүгээр ажлын байранд хийх үйлдвэрлэлийн дадлагад зайлшгүй зориулах ёстой өдрийг сургуулиудад нэвтрүүлсэн. Харин үйлдвэрчний эвлэл, холбоод зарим талаар дээрх зохицуулалтад үл хамаарч байсан тул энэ хэрэгт оролцдоггүй байв.

1969 оноос холбооны засгийн газар нь ажил олгогч ба үйлдвэрчний эвлэлтэй хамтран ажлын байрны шалгуур, стандартыг тогтоох болжээ. Ингэхдээ засгийн газар өөрийн ажиглалт дор тэдэнтэй уулзан тохирсны үндсэн дээр ажлын байрны шалгуур, стандартыг баталгаажуулан хэвлэж гаргадаг байна. Холбооны засгийн газар, ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэл стандартыг хоорондоо хэлэлцэн тохирдог газар нь мэргэжлийн боловсол, сургалтын холбооны холбооны институт (BIBB) юм. Мөн тус институт холбооны муж улсуудтай хамтран хосолмол тогтолцоон дахь сургууль дангаар хариуцах сургалтын хөтөлбөрийг нь зохицуулдаг байна.

Георг Керсенштэйнер сургууль ба хөдөлмөр эрхлэлт гэсэн хоёр тусдаа тогтолцоог жинхэнэ утгаар нь хамтатгасан юм. Түүний санаа энгийн байв. Тэрээр эртнээс уламжилж ирсэн цехэд суурилсан дагалдан сургалтыг л өргөжүүлжээ. Цехийн дагалдан сургалт гэдэг нь ажил хайж буй суралцагч эхлээд өөрийн сонгосон чиглэлээр мастерыг дагалдаж, шинэ мэдлэг заалгаж буй сурагч, дадлагжигч гэдгээрээ ажилчнаас бага хөлсөөр (зарим үед зөвхөн өрөө, байрны хөлсөөр) түүнд ажиллах юм. Энэ сургалтын төгсгөлд шалгалт авах ба түүнийг давсан залуу ажилчин илүү өндөр цалинтайгаар тухайн салбарт ажиллах эрх бүхий албан ёсны “ажилчин” болно. Гэхдээ ажилчин эхлээд матсер бололгүйгээр бусдыг ажилд авах эрхгүй бөгөөд мастер болохын тулд хамаагүй өндөр шалгуур бүхий шалгалтыг давах ёстой.

Керсенштэйнер дадлага-сургалтын дээрх санааг бүхэлд нь шинэчлэн боловсронгуй болгож, тухайн үедээ ихээхэн хөгжин давхраажсан Германы боловсролын тогтолцоонд хамтатгажээ. Германд пүүсүүд нь дунд сургууль төгсөгчдийг засгийн газрын зохицуулалтаар үндэсний түвшинд тогтоосон хөдөлмөрийн хөлс бүхий дадлагжигчийн сургалтад урьдаг байна. Дадлагжигчийн хувиар ажил хийхэд зарцуулсан хугацааг хэдийгээр Гимназаас түвшин хамаагүй доогуур боловч онол, дадлага хослуулсан тусгай “мэргэжлийн сургуульд үргэлжлүүлэн сурсан” хугацаа гэж боловсрол эзэмшсэн жилд нэмж тооцно.

Боловсролын хосолмол тогтолцоог удирдан зохицуулж буй үндэсний хууль тогтоомж нь тухайн сурагчийг ямар нэг тусгайлсан дунд сургуулиар дамжин хос тогтолцоонд шилжин орж ирэхийг шаарддаггүй. Гэхдээ энэ тогтолцоонд орж, түүнийг хамтран ажиллуулж буй ажил олгогч дадлага хийх санал тавиагүй бол тухайн сурагч тус тогтолцоонд хамрагдах боломжгүй юм. Саяхан болтол ихэнх ажил олгогчдын хувьд дадлагжигч авахаар ханддаг гол эх сурвалж нь Хаупцчүл байв. Гэхдээ мэргэжлээс доогуур түвшний цагаан захт ажилчин хайж буй зарим ажил олгогчид дадлагжигчдаа ихэвчлэн Реалсчүлээс авдаг ажээ. Мөн их сургуулийн элсэлтэд зориулан сургалт явуулдаг Гимназаас цөөний тооны дадлагжигч ирдэг байна.

Гэхдээ Дэлхийн 2-р дайны дараах жилүүдээс Германд суурилан үйл ажиллагаа явлуулдаг глобал компаниудын захирал, удирдах зөвлөлийн дарга нар Гимназ, их сургууль гэхээс илүү Хаупцчүл болон хосолмол тогтолцооноос төрөн гарах нь тийм ч ховор үзэгдэл биш болсон ажээ. 20-р зууны эхний хагасын туршид хосолмол тогтолцоо үргэлжлэн боловсронгуй болсоор байв. Энэ үед Хаупцчүл болон хосолмол тогтолцоогоор дамжуулан ухаан сийрэг, шийдмэг залуусыг хүлээн авч байсан компаниуд тус тогтолцоогоор дамжуулан тэдэнд хөрөнгө оруулжээ. Харин уламжлалт их сургуулийн зэрэгцээ шинэ технологийн их сургуулиуд бий болох үед хосолмол тогтолцоо нь Реалсчүл төдийгүй бүр Хаупцчүл төгсөгчдийг ч их сургуульд сургах боломжтой тогтолцоо болж шинэчлэгджээ.

Иель их сургуулийн социолгийн профессор Карл Улрих Майер Германы боловсролын тухай тус тайланд зориулан ярилцлага өгөхдөө сургалтаа амжилттай дүүргэж, мастер болдог энгийн нэг дадлагжигч бол Германы ажиллах хүчин ба өрсөлдөөн дэх түүний давуу байдлын тулгуур юм гэж цохон тэмдэглэжээ. Түүний хэлснээр техникийн ноу-хоу ба ажлын туршлагаар өөрийгөө өвч зэвсэглэсэн дадлагжигч асан хүн бүтээгдэхүүнийг сурталчлахын зэрэгцээ борлуулж, засах чадвартай юм. Бусад улс оронд техникийн ба борлуулалтын ажилтнууд тусдаа байдаг бол Германд энэ зааг байдаггүй. Германд ерөнхий боловсролыг тэлсэн боловч энэ нь Франц, Их Британитай адилаар мэргэжлийн дадлага-сургалтын үүргийг ердөө ч бууруулаагүй юм.

Эдгээр сэдвүүдийг дараагийн хэсгүүдэд дахин дэлгэрэнгүй авч үзэх болно. Харин одоо энд онцолж буй санаа гэвэл нэг талаас боловсролын маш хүмүүнлэг, хүнийг хэрэгсэл болгохын эсрэг үзэлт Романтик, Идеалист фиолософчидын, нөгөө талаас яг үүний эсэргээр мэргэжилтэн, ажиллах хүчин бэлтгэхэд зориулсан боловсролыг төвд тавьсан хоёр өөр хандлага тэнцвэртэй бөгөөд бат бөх, удаан оршин тогтнож, Германы боловсролын тогтолцооны тулгуур болсоор байна гэдэгт байгаа юм.

20-р зууны эхэн үед дунд сургуулийн гурвалсан тогтолцоо (Гимназ, Хаупцчүл, Реалсчүл) нь зөвхөн Германд байдаг хосгүй зүйл биш байв. Нийгмийн анги, давхаргаас шалтгаалан дунд сургуулиуд тусдаа байх энэ тогтолцоо Умард Европт өргөн ашиглагдаж байжээ. Хосолмол боловсролын тогтолцоо зарим хэлбэрээр Дани, Герман, Швейцарь, Австрид ашиглагдаж байлаа. Харин 20-р зууны эхний хагаст Умард Европын ихэнх орнууд 10 настнуудыг өөр төрлийн дунд сургуулиудад хуваарилан оруулдаг санаанаас татгалзсан байна. Тэдгээр орнууд амьдралынхаа туршид ямар ажил хийж, нийгэмд ямар байр суурь эзлэхийг бага насанд нь хүүхдүүдийн өмнөөс шийдэх нь сайн санааа биш гэж үзсэн ажээ. Мөн энэ нь боломжийг нийгмийн ангийн бүтэц дэх ялгаагаар нь хуваарилдаг феодалын тогтолцоо тухайн орнуудад оршиж байсантай холбоотой юм. Харин тэдгээр орнуудад улс төрийн бодит ардчилал хөгжиж, дэвшилтэт аж үйлдвэрийн нийгмийн шаардлагыг ойлгон хүлээн авах болсноор тэд хүн ам нь урд өмнөхөөс илүү сайн боловсрол, чадвартай байх хэрэгтэй гэсэн үзэлд хүрчээ.

Германчууд Дэлхийн 2-р дайнд хөтөлсөн үйл явдал ба дайнд ялагдсанаас шалтгаалан дээрхтэй ижил арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж болох байсан гэж харж болох юм. Харин тухайн үед сургуулийн бүтцийг өөрчлөх нь тун их эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм. Зөвшилцлийг онцгойлон шаарддаг байсан засаглалынх нь бүтэц ийм өөрчлөлтийн эсрэг хандлагыг илүү хүчтэй болгосон ажээ.

Гурвалсан тогтолцоонд хувиралт гарсан нь: 1960-1970-аад он

1960-1970-аад онд Германы эдийн засгийн үсрэлттэй зэрэгцэн тус улсад ажиллах хүчний хомсдол үүсэв. Тус улс энэ асуудлыг орлого багатай орнуудын иргэдийг урьж аваачин герман хүмүүс ажиллахыг хүсдэггүй ажлын байранд ажиллуулах замаар шийджээ. Тэдгээр хүмүүсийн олон нь Германтай харьцуулахад боловсролын түвшин доогуур Турк ба бусад орнуудаас ирж байв. Эхэндээ тэдгээр “зочин ажилчид” богино хугацаанд ажиллаад буцаж явна гэж үзэж байжээ. Гэвч ирэх, буцах явдал ээлжилсээр байлаа. Улмаар тэд Германд сууршиж, гэр бүл үүсгэх болжээ. Тэдний хүүхдүүд буюу дараагийн үе өсөж томроод гэр бүл, хүүхэдтэй болов. Тэгвэл одоо тэдний хүүхдүүд ч өөрсдөө хүүхэдтэй болжээ. Гэвч тэдний герман хэл тун тааруу ажээ.

Энэ үед өндөр чадвартай ажилчдын эрэлт аажмаар нэмэгдэж, харин чадвар багатай ажилчдынх буурчээ. Энэ нь Гимназид элсэн суралцах хэрэгцээ шаардлагыг нэмэгдүүлсэн байна. Гэхдээ доогуур статустай дунд сургуульд элсэн суралцаад хос тогтолцоогоор дамжин шууд хөдөлмөрийн зах зээлд гарсан сурагчид Гимназ, их сургуульд суралцагсадтай харьцуулахад эхэн үедээ илүү орлого олдог гэдэг нь яах аргагүй үнэн билээ. Энэ бол хос тогтолцоонд татагддаг гол хүчин зүйл юм.

Илүү олон сурагч Гимнзид явж, Абитурын шалгалтыг давах болсонтой зэрэгцэн их сургуульд элсэхээсээ өмнө хос тогтолцоонд хамрагдан мэргэжлийн ур чадвар эзэмшиж, урьдаар ажлын байрны баталгаатай болох гэсэн сурагчийн тоо бас өссөн ажээ. Өмнө нь Хаупцчүлд элсэн суралцаж буй сурагчид одоо сайн ажил олгогчийн дадлага-сургалтад хамрагдах боломжийг илүү олгодог Реалсчүлд элсэхийн тулд нэмэлт хүчин чармайлт гаргах болжээ. Гэвч өмнө нь зөвхөн Реалсчүлээс сурагчдыг авдаг байсан хамгийн шилдэг ажил олгогчид аль хэдийн Абитурын шалгалт өгөөд тэдний хаалгыг тогшиж буй Гимназын сурагчдын урсгалыг хүлээж эхлэв. Мөн өмнө нь Хаупцчүлээс элсэлт авдаг байсан ажил олгогчид Реалсчүлээс илүү сайн элсэгчдийг авч болно гэдгийг мэддэг болжээ. Ингээд аажимдаа Хаупцчүл нь ирээдгүй, хаашаа ч явах замгүй сурагчдыг байлгаж буй аварга том сав болж хувирчээ. Олон нийт энэ үйл явдлыг харснаар дунд ба ажилчин ангийн хүүхдүүд Хаупцчүлээс татгалзаж, үүний оронд Реалсчүл төдийгүй Гимназид ч элсэн орох чигтэй болсон юм.

Ийнхүү хуучны гурвалсан тогтолцоо дээрх байдлаар нэлээд хувирч өөрчлөгдсөн юм. Өнгөрсөнд Хаупцчүлийн ихэнх төгсөгчид дадлага-сургалтад явж, сэтгэл хангалуун ажил, сайн албан тушаалд очдог байлаа. Энэ хувиралтын дараа тус улсын зарим газарт Хаупцчүл нь аль нэг мэргэжлийн шаардлага хангаагүй сурагчид (цагаачид ба Германы доод анги давхаргын гэр бүлийн хүүхдүүд)-ын орхигдон хаягддаг газар болжээ.

PISA (Сурагчийн үнэлгээний олон улсын хөтөлбөр)-ийн тайлан мэдээ мэргэжлийн шаардлага хангахгүй байгаагийн хамгийн чухал урьдач нөхцөл нь тухайн сурагчийн нийгэм-эдийн засгийн статус гэдгийг харуулжээ. Үүний дараа буюу хоёр дахь хамгийн нөлөөтэй урьдач нөхцөл нь хэл ажээ. Та цагаач уу, уугуул герман хүн үү гэдгээс үл хамааран хэрэв таны герман хэл таны бага насанд тааруу байсан бол герман хэлийг бүрэн дүүрэн эзэмшихэд институцийн зүгээс ямар нэг дэмжлэг тун бага бөгөөд герман хэлийг бүрэн эзэмшихгүйгээр сургуульд сурахад их хүндрэл туулах хандлагатай байв. Гуравдахь хамгийн чухал нөхцөл нь цагаач гэсэн статус ажээ (гэхдээ ингэж ерөнхийчлөх нь том ялгааг халхалж бүрхэгдүүлдэг: тухайлбал, грек цагаачдын хүүхдүүд ихэнх нь Гимназид явдаг бол турк цагаачдын хүүхдүүдээс цөөнх нь тус сургуульд явдаг байна).

Германы эдийн засгийн хөгжил удаашрах үед ажилгүй зарим уугуул герман иргэдийн зүгээс цагаачид ажлын байрыг нь өрсөн эзэлж байгааг эсэргүүцэх болжээ. Германы бага сургуулиуд герман хэл бүрэн дүүрэн сураагүй сурагчдын асуудалд хангалттай анхаарал тавьж чаддаггүй ажээ. Цагаач хүн ам өмнөдөөс илүү хойд Германы хот, сууринд хурдацтайгаар нэмэгдэж байна. Үндэсний хэмжээнд харвал цагаачид тус улсын насанд хүрсэн хүн амын 10 хувь, сургуульд явдаг хүн амын 25-аас илүү хувийг тус тус эзэлжээ. Гэхдээ хойд Германы зарим хотуудад цагаач хүн ам бага сургуулийн сурагчдын тал буюу түүнээс дээш хувийг эзэлж байна.

Баруун, Зүүн Германыг зааглаж байсан Берлиний хана нурж, өмнө нь хуваагдмал байсан германчууд нэгдэх үед гурвалсан тогтолцоог өөрчөх бас нэг боломж бий болсон билээ.

БНАГУ (Зүүн Герман)-д болж бүтэхгүй зүйл олон байлаа. Гэвч энэ улсын боловсролын тогтолцоо үүнд хамаагүй ганц зүйл байсан юм. БНАГУ байгуулагдаж, ЗХУ-ын дагуул болсноор тус улсын удирдагчид дунд сургуулиудын хооронд байсан ялгааг арилгасан бөгөөд БНАГУ-ын бүх дунд сургууль ижил төрлийн бүрэн дунд сургуулиуд болсон юм.

Өнөө үед ихэнх боловсролын шинжээчид хоёр Германыг заагласан Берлиний ханы зүүн талд байсан тэрхүү боловсролын тогтолцоо Зүүн Германы зүй ёсны бахархал нь байжээ гэдэгтэй санал нэгддэг юм. Гэвч 1989 онд энэ ханыг нураах үед хуучнаар зүүн германчууд өөрийн гэсэн бүхнийг аль болох хурдан хаяж, харин Барууныхаа бүх юмыг зээлдэж авахаар яарчээ. Харин Баруун Германы консервативууд нэгэн цагт оршин тогтнож байсан коммунист засгийн газартай холбоотой зүйлсээс юуг нь ч авах сонирхолгүй байв.

OECD (Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага)-ийн орнуудын PISA-ийн судалгааны ахлагч Андреас Шлейчерийн хэлснээр “Баруун Германы тогтолцоог Зүүнд хэрэгжүүлсэн. Гэтэл Зүүн Герман илүү тэгш боломж олгодог өөрийн боловсролын тогтолцоог бага насны хүүхдийн шилдэг тогтолцоотой нь цуг алдсан юм”

BIBB-ийн дарга асан Германн Шмидт Германы дахин нэгдлийн комиссын боловсрол хариуцсан гишүүн байжээ. Тэрээр зүүн германчууд нь Абитурын шалгалт ба ажилчны үнэмлэхийг хамтатгасан ахлах сургуулийн хөтөлбөрөөсөө салж болохгүй гэж Зүүн Германы муж улсуудын боловсрлын сайд нартай үр дүнгүй маргаж байснаа дурссан юм. Харин хожим тэдгээр сайд нарын зарим нь аймшигт алдаа хийснээ одоо ойлгож байна гэж Шмидтэд хэлсэн ажээ. Гэхдээ зарим муж улсууд нь гурвалсан тогтолцооноос буцаж, түүнийг дахин хоёр хэсэг болгосон юм. Үүнийг нэг нь уламжлалт Гимназ, нөгөө нь Хаупсчүл, Реалсчүлийг нэгтгэсэн загвар болно. Шинжээчидтэй хийсэн ярилцлагаас үзэхэд өмнөх бүтцээ зарим талаар хадгалж үлдсэн хуучны Зүүн Германы муж улсууд шинэ мянганы эхний жилүүдэд хуучны Баруун Германы ихэнх муж улсаас сурлагын амжилтаар илүү гарч байжээ.

Шмидтийн хэлснээр Төмөр хөшигний хоёр талд байсан германчууд аль аль нь дэлхийн нийттэй адилаар Баруун Герман нь дэлхийн хамгийн шилдэг амжилт үзүүлдэг боловсролын тогтолцоотой орон хэмээн итгэж байжээ. Гэвч тэд бусад үндэстэнтэй харьцуулсан өнцгөөс өөрсдийгөө олж хараагүй л байв. Тухайн үед тус тогтолцооны хамгийн дээд хэсэг буюу Гимназууд, тэдгээрт ажиллах сурган хүмүүжүүлэгчид, мөн муж улсуудын боловсролын гол албан тушаалтнууд л бүхэл бүтэн тогтолцооны нүүр царай нь болж байлаа. Тэд бүгд Гумболдтын анх томьёолсон Билдунгэд тодорхойлсноор боловсролыг хардаг байсан юм. Энэ харалтын дагуу боловсролын хамгийн чухал зүйл болох гоо сайханд тэмүүлэх зорилго, эрх чөлөө ба үнэний эрэл хайгуул, түүх судлалд бахархан шимтэх зэрэг нь ердөө л ямар нэг үзүүлэлтээр хэмжих аргагүй зүйл байсан юм. Тухайн үед үндэсний засгийн газар сурагчдын сурлагын амжилт, ахицыг шалгах хуулийн эрхгүй байсан ба багш нар ингэхийг эсэргүүцэж, муж улсууд ч эдгээрийг сонирхохгүй байжээ.

ГЕРМАНЫ БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛ                                            

Германы боловсролд байж болшгүй мэт анхааруулах дохио 1995 онд Герман улс TIMSS (Математик, ШУ-ны сургалтын олон улсын чиг хандлага) хэмээх судалгаанд анх оролцож, сайнгүй үнэлгээ авах үед жингнэн дуугарав. Гэхдээ Германы тэргүүлэх зэргийн сэтгүүлч Томас Керстаны хэлснээр Германы хэвлэл мэдээлэл үүнийг нэг их анзаараагүй ажээ.

Гэсэн хэдий ч холбооны засгийн газрын зарим гишүүд Германы боловсрол нь бодож байснаас үр дүн муутай байж магадгүй гэж санаа зовжээ. 1997 онд ХБНГУ-ын муж улсуудын Боловсрол, соёлын асуудал хариуцсан сайд нарын Байнгын бага хурал (хойшид Сайд нарын зөвлөл гэж товчилно) сурагчдын сурлагын амжилтын олон улсын харьцуулсан судалгаанд цаашид Герман улсыг идвэхтэй оролцогч болгохоор ажиллаж эхэлжээ. Тэд шинэ PISA үнэлгээг боловсруулсан байна.

2000 онд явуулсан анхны PISA үнэлгээний судалгаа нь хэлний чадвар байв. Үнэлгээний үр дүн  Германы ард түмнийг цочоов. Керстаны  өгүүлснээр “15 настай герман хүүхдүүдийн дөрөвний нэг нь чөлөөтэй уншиж чаддаггүй гэж хэн ч төсөөлөөгүй ажээ. Гэхдээ үүнээс ч илүү муу дүн байв. Үнэлгээний үр дүнд Герман хамгийн муу гүйцэтгэлтэй орнуудын нэг болох эрсдэлтэй нүүр тулжээ гэдэг нь харагдсан юм.” Герман тус үнэлгээнд оролцсон нийт орнуудын дундажаас доогуур эрэмблэгджээ. Герман сурагчдын нэлээд хэсгийн оноо бүр Мексикээс доогуур байв. Герман математик, шинэлэх ухаан дээр ч хэлнээс илүү дээр байж чадсангүй. Харин бусад OECD-ын орнуудтай харьцуулбал герман сурагчдын гүйцэтгэл тэдний нийгэм-эдийн засгийн статустай харилцан хамааралтай байв.

Хэдийгээр TIMSS-ийн үр дүнг нэг их мэдээлээгүй боловч гол сонин хэвлэлүүд нь PISA-ийн үр дүнгийн талаар мэдээлэхдээ дөрөв, тав, зургаа дахь нүүрний тусгай хэсгүүдийг зориулжээ. Дээрх үр дүнгийн талаарх мэдээ, хэлэлцүүлэг бүхий л радио, телевизээр явав. Герман тааруухан үнэлэгдсэн нь Финлянд улс PISA үнэлгээг тэргүүлсэн гэж Финляндад мэдээлснээс ч хамаагүй илүү шуугиантай үйл явдал болсон юм.

Дээрх гэнэтийн явдлаас үүдэн герман сурган хүмүүжүүлэгчид боловсролын хамгийн чухал зүйлийг хэмжиж болдоггүй юм гэсэн байр сууриа үргэлж хадгалаад байж чадахгүйд хүрчээ. Хэрэв Герман улс сургалтын хөтөлбөрийн чухал салбар бүрт хоцорсон юм бол, хэрэв Германы боловсролын стандарт бусад хөгжингүй орнуудаас ерөнхийдөө хоцорсон юм бол, хэрэв Герман улс урт удаан хугацаанд явж ирсэн шигээ дэлхийн дээрх хамгийн тэгш хүрээмжтэй боловсролын тогтолцооны нэг гэсэн байр сууриа хадгалж чадаагүй юм бол үүний төлөө ямар нэг зүйлийг хийх л хэрэгтэй байв.

Яг энэ үед улс төрийн зүүний жигүүрийн намууд өмнө нь тэдний хувьд удаан хугацааны туршид хийж хэрэгжүүлэх боломжгүй байсан саналуудаа сэргээн дэвшүүлж эхэлжээ. Тухайн үед Германы Боловсролын сайд байсан Эделгард Булман дунд сургуулийн гурвалсан тогтолцоо нь зөвхөн маш цөөн тооны өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн хүмүүс, бас цөөн тооны дунд зэргээр боловсорсон хүмүүс, тэгээд үлдсэн хэсэг нь суурь боловсролтой байхыг шаарддаг феодалын тогтолцооны тусгал юм гэсэн үзэл баримталж байсан юм. Түүний үзлээр “орчин үеийн мэдлэгт суурилсан эдийн засагт ихэвчлэн маш өндөр түвшний боловсролтой ажиллах хүчнийг нийгмийн бүхий л анги давхаргаас бүрдүүлэх хэрэгтэй байв.”

Эделгард Булман ба бусад зүтгэгчид дээрх санаанд суурилсан хөтөлбөрийг удаан хугацааны туршид хэрэгжүүлж байсан юм. Тэд 1970-аад онд Германы цөөн хэдэн муж улсад хөтөлбөрөө ажил хэрэг болгон эхлүүлэхэд амжилт олсон байдаг юм. Тэдний хөтөлбөрт хүүхдэд зориулсан илүү сайн асаргаа, илүү үр дүнтэй СӨБ-ыг дэмжин тэтгэх заалтууд багтжээ. Тэд сургууль үдийн хоолны цаг тааруулж  хүүхдүүдээ тарааснаар сургуулийн өдрийг дуусгадаг цагт баригдсан практикийг халах хүсэлтэй байв. Мөн тэд дунд сургуулийн гурвалсан тогтолцоон дахь ялгаа заагийг арилгаж, ядуу ба цагаач гэр бүлийн хүүхдүүдэд ижил тэгш боломж олгохыг хүссэн юм. Хоёр Герман нэгдсэний дараа тэд хуучнаар Зүүн Германы мужуудын зарим туршлагыг нэвтрүүлж, гурван өөр хэв шинжийн дунд сургуулиас наад зах нь хоёрыг нь нэгтгэн илүү тэгш боломж бүхий тогтолцоо бий болгохоор ажиллаж эхлээд байв. Гэвч тэд үүнээс цааш явж чадаагүй юм.

Хэдийгээр тэд 1970, 1980-аад онд өөрсдийн хөтөлбөрийн зарим хэсгийг хэрэгжүүлэх тал дээр зарим муж улсад амжилт олсон боловч уламжлалт үзлийг баримталсан эсэргүүцэлтэй тулгарав. Хөтөлбөрийн хэрэгжилт цааш үргэлжлээгүй ба сургуулиудын санхүүжилт бүхэлдээ зогсжээ. Андреас Шлейчерийн тэмдэглэснээр дэлхий дахинд Германы бараа, үйлчилгээний эрэлт өндөр байснаас үүдэлтэй экспортод суурилсан эдийн засгийн хувьд тухайн үеийн боловсролын тогтолцоог өөрчлөх шаардага хүчтэй тавигдаагүй ажээ. Германы авто машины эрэлт өндөр хэвээр, үүнээс гадна Германы бизнес манлайлагчид өөрт хэрэгтэй чадварлаг ажиллах хүчнийг Германаас олохгүй юм гэхэд өөр газраас олж авч чадах байв.

Гэвч одоо тэрхүү хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд урьд өмнө байгаагүй сайхан нөхцөл бүрджээ. Санаачлага гагцхүү муж улсуудад бий. Муж улсууд Германд ихээхэн үүрэгтэй юм. Дэлхийн 2-р дайны дараа холбоотнууд Германыг захирч байх үед тэд Германы үндсэн хуулийг дахин бичсэн ба үүгээр Германд төв засгийн газар нь боловсролын хэргийг хэзээ ч урьд өмнөх шигээ хүчтэйгээр удирдаж чадахгүй болсон юм. Шинэ үндсэн хуулиар боловсрол дахь холбооны засгийн газрын оролцоо АНУ-ынхаас ч бага болсон ажээ.

Харин муж улсууд Сайд нарын зөвлөлөөрөө дамжуулан ажиллаж, боловсролын талаарх анхны үндэсний хэмжээний илтгэлийг өөрсдөө боловсруулж аль хэдийн бэлэн болгосон нь азтай хэрэг юм. Энэ нь холбооны засгийн газар ба муж улс хүч чармайлтаа нэгтгэх ёстой гэдгийг илтгэж байна. Сайд Булман өдрийн цагаар ажилладаг бүх сургуульд зориулсан хөтөлбөрт 4 тэрбум еврогийн хөрөнгө оруулах санаачлага гаргасан. Тэрээр мөн үндэсний боловсролын стандарт боловсруулж, боловсролын талаар шинэ үндэсний илтгэл бэлтгэх санаачлага гаргажээ. Энэхүү хөтөлбөрийн талаарх зөвшилцөл амар байгаагүй боловч 2003 онд өдрийн сургуулийн хөтөлбөрийн талаар, 2004 онд үндэсний боловсролын стандартын  талаар ойлголцолд хүрсэн байна. Мөн муж улстай боловсролын шинэ үндэсний илтгэлийн талаар тохиролцсон ажээ.

Энэ удаа улс төрийн байдал өмнөхөөс өөр болсон тул бүхий л боловсролын хөтөлбөрийн талаар санал нэгдэх боломжтой юм. PISA судалгаанаас гарсан үр дүнд анхааран ажиллах хэрэгтэй бөгөөд үүнийг анхаарлын гадна дараад өнгөрч болохгүй. Зүүний намын хөтөлбөр нь үндэсний стандарт боловсруулахад, цэцэрлэгийн хүчин чадавхийг нэмэгдүүлэхэд, герман хэлээр сайн ярьж чаддаггүй хүүхдүүд, гэр бүлүүдэд зориулсан тусгай хэлний хөтөлбөрт илүү их хөрөнгө зарахад, багшийн сургалтад илүү их хөрөнгө зарахад, сургуулийн хуучин феодалын бүтцийг сууриар нь шинэчлэхэд зориулагджээ. Харин барууны хүчнийхэн сурган хүмүүжүүлэгчид нь ажлаа өөрөө хариуцаж хийхийг, орчин үеийн менежментийн онолын дагуу сургуулийг удирдахыг хүсч байгаа бөгөөд өөрөө бие даан хариуцлага үүрдэг болсноор сургуулийн ажилтнууд илүү бие даана гэж үзэж байгаа юм. Хөтөлбөрийн энэ хэсэг зүүнийхэн дэмжлэгийг мөн олсон байна.

Дээрх талууд удаан хугацааны туршид боловсролын бодлогыг өөрчлөхөд чагт тавин нэг нэгнээ амжилттай хориглож иржээ. Гэвч “PISA-ийн цочрол” бүгдийг өөрчлөв. Одоо анх удаа гайхалтай өргөн хүрээнд бодит өөрчлөлт хийх боломжтой болсон байна. Хэвлэлд гарсан шуугиан нь PISA-ийн үр дүн олон нийтийн дунд маш хүчтэй нөлөөлснийг тусган харуулсан юм. Энэ үед үүнийг үл тоосон улс төрчид улс төрийн замналаа ч эрсдэлд оруулах нөхцөл байдал үүссэн байдаг.

Эцэстээ холбооны засгийн газрын санаачлага нь түүний эрх мэдлийн хэмжээнээс шалтгаалан хязгаарлагдмал хүрээтэй байсан боловч муж улсууд нь Сайд нарын зөвлөлөөр дамжуулан шинэчлэлд нэг нэгнээ үлгэрлэн дагуулсан юм. Баруун ба зүүний намууд хөтөлбөрөө хамтатгасан нь урьд өмнө тохиож байгаагүй, гэхдээ  улс төрийн нам гэдэгт үл баригдан муж улсуудаар дамжуулан ямар нэг хэмжээнд нийтлэг хөтөлбөртэй болж чадсан үйл явдал болжээ. Энэ нь Германы тааруухан гүйцэтгэлийн цаад шалтгаан гэж үзэж буй асуудлуудад дор дурдсан тодорхой тооны хариу үйлдлүүдийг үзүүлэхэд хүргэсэн юм.

Сурлагын амжилтад нөлөөлж буй нийгэм-эдийн засгийн хүчин зүйлийг багасгахын тулд сургуулийн бүтцийг өөрчилсөн нь   

Бусад хөгжингүй ямар ч оронтой харьцуулахад Германд сурагчдын сурлагын амжилт ба гэр бүлийн нийгэм-эдийн засгийн байдлын хооронд илүү өндөр харилцан хамаарал оршиж байв. Германы олон тооны боловсролын шинжээчид хэдэн арван жилийн турш энэ асуудалд ихээхэн санаа тавьж ирсэн бөгөөд үүнийг Германы дунд сургуулийн гурвалсан тогтолцоотой холбон үзсэн юм.

Шлейчерийн онцолж хэлснээр судалгаа хэдийгээр хүүхдүүд сурлагын амжилтаараа шаардлага хангаж байвч эцэг, эх нь Хаупцчүл төгссөн бага сургуулийн сурагчид Гимназид сурсан эцэг, эхтэй хүүхдүүдтэй харьцуулахад Гимназид явах нь гурав дахин цөөн байх магадлалтай гэдгийг харуулжээ.     

Энэ нь ямар дунд сургууль сонгох вэ гэдэг нь зөвхөн бага сургуулийн сурлагаас хамаарна гэдэг Германы сурган хүмүүжүүлэгчдийн бодол ташаа болохыг харуулжээ. Энэ нь тогтолцоо шударга бус гэдгийг тодорхой харуулж байна. Тодорхой тооны шалтгааны улмаас тус тогтолцоо доод ангиас гаралтай эцэг, эхчүүдтэй сурагчдын боломжийг үгүйсгэдэг. Үүнд өөр бас нэг хүчин зүйл байсан нь сурагчдыг тусгайлсан дунд сургуульд явуулах шийдвэрийг маш эрт буюу хүүхэд дөнгөж 10 настай байхад гаргадаг явдал юм.

Муж улсууд дээрх бэрхшээлийн эсрэг янз бүрийн хариу арга хэмжээ авчээ. Үүнд:

• Цөөн тооны муж улс гурвалсан тогтолцоонд шилжүүлэх насыг 10 бус, харин 12 нас болгон хойшлуулсан.
• Илүү олон тооны муж улс Реалсчүл ба Хаупцчүлийг нэг сургууль болгон нэгтгэх замыг сонгожээ.
• Зарим муж улс гурван төрлийн дунд сургуулийн бүх сурагчдад гурван төрлийн ахлах дунд сургуулийн алинд нь ч өөрийн дураар элсэн орж болохыг зөвшөөрчээ. Энэ нь хэдийгээр сурагчдыг ялган хуваарилдаг явдлыг бүр мөсөн арилгаагүй боловч их хэмжээгээр багасгаж чаджээ. Олон дунд сургуулиуд сурагчдыг авьяас чадвараар нь ялган хуваарилдаг өөрийн гэсэн тогтолцоотой тул үүнийг бүр мөсөн арилгах хэцүү.
• Зарим муж улс ямар ч хүүхдэд нээлттэй, дунд боловсролын бүх түвшний үнэмлэх олгодог бүрэн дунд сургуулийн загвар нэвтрүүлэх буюу дахин сэргээн нэвтрүүлжээ. Гэхдээ энэ сонголтыг бүх улс даяар санал болгохгүй, зөвхөн дээрх сонголтуудтай хослуулах байдлаар хэрэгжүүлэх боломжтой ажээ. Үүнд нөлөөлж буй нэг саад нь 1970-аад онд тааруухан байдлаар нэвтрүүлснээс үүдэн эдгээр сургуулийн нэр хүнд унасанд буй.
• Зарим муж улс дээрх сонголтуудаас хэд хэдийг зэрэг сонгохыг зөвшөөрсөн.   

2008-2009 оны хичээлийн жилийн эцсээр 4283 Хаупцчүл, 2625 Реалсчүл, 3070 Гимназ, Хаупцчүл ба Реалсчүлийн хичээлийг аль алийг нь санал болгож буй 1363 сургууль байжээ (Хүснэгт 1). Мөн 705 бүрэн дунд ахлах сургууль ажиллаж байв (Хүснэгт 1). Зарим ажиглагчид ирэх 10 жилд Хаупцчүл ба Реалсчүл тусдаа байхаа болино гэдэгт итгэж байна.

Хүснэгт 1: Германы боловсролын тогтолцоо

Хэлний асуудалд анхаарах нь       

Судалгаа бага сургуульд элсэн орж буй хүүхдүүдийн герман хэлний чадвар ба тэдний сурлагын амжилтын хооронд маш өндөр харилцан хамаарал байгааг харуулжээ. СӨБ-ын үйлчилгээ тогтолцооны хэсэг биш учраас холбооны засгийн газар нь энэ чиглэлд хөндлөнгөөс оролцохыг Үндсэн хуулиар зөвшөөрдөг байна. Холбооны засгийн газар гэртээ герман хэлээр чөлөөтэй ярьдаггүй гэр бүлийн хүүхдүүдэд зориулж зохион байгуулалттай, сайн чанартай, боломжийн төлбөртэй хэлний сургалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд муж улсуудын удирдан чиглүүлэг дор засаг захиргааны нэгжүүд буюу нийгэмлэгүүд хэрэгжүүлэх хөтөлбөрийг нэвтрүүлжээ. Хэлний энэ сургалтыг цэцэрлэгийн түвшинд санал болгодог бөгөөд хүүхдүүд бага сургуульд элсэн орох үедээ уугуул герман хүний адил чөлөөтэй ярьдаг байна.

Мөн судалгаагаар ядуу, цөөнхийн, цагаач эцэг, эхтэй хүүхдүүдэд СӨБ маш хэрэгтэй боловч тэд үүнд хамрагдах магадлал хамгийн тааруу байна гэдэг нь харагджээ. Сургуулийн өмнөх боловсролын үйлчилгээг боловсролын чухал үйлчилгээ гэж үзэхээс илүү хүүхдийн асаргаа гэдэг утгаар санал болгодог бөгөөд хүүхэд асрагчдын бэлтгэл тааруу байна. Ядуу, цөөнхийн, цагаач хүүхдүүдийн эхчүүд бусад эхчүүдийг бодвол гэрээсээ гарч ажил хийх хандлагатай учраас боломжийн төлбөртэй чанартай хүүхдийн асаргаа, сургуулийн өмнөх боловсролын үйлчилгээ дутагддаг. Энэ нь тэдний хүүхдүүд зургаан насанд сургуульд орох үед тэдэнд амин чухал хэрэгтэй чадвар дутахад ихээхэн нөлөөлдөг ажээ. Германд цэцэрлэг нь СӨБ-ын уламжлалт хэлбэр юм. Дараалсан хуулийн арга хэмжээ авснаар Германд гурван наснаас бага сургуульд орох хүртэл хүүхэд бүр цэцэрлэгт явах эрхтэй болсон. Мөн бусад хуулийн зохицуулалтаар гурваас доош насны хүүхдүүд СӨБ-д хамрагдах боломж нэмэгдсэн байна. Цаашилбал муж улс бусад субъекттэй хамтран СӨБ-ын хөтөлбөрийн боловсролын агуулгад хэл, бичиг, харилцаа, математик, байгалийн шинжлэх ухаан, мэдээллийн технологи, дүрслэх урлаг болон бусад хичээлийг оруулан түүнийг сайжруулахаар чармайж байна. Гэхдээ эдгээр санаачлагыг өргөн хүрээнд хэрэгжүүлээгүй байна.

Тогтолцооны ил тод байдал, хариуцлагад анхаарах нь                                                                                                                  

Олон ажиглагчдын хувьд “PISA-ийн цочрол”-оор ил болсон асуудал юуны түрүүнд Германы боловсролын тогтолцоонд ил тод байдал, хариуцлага дутсанаас шалтгаалж үүсчээ.

Германы хувьд стандарт нь өндөр хэмээгдэж байсан боловч PISA-ийн судалгаа энэ нь хэтрүүлэг байсан гэдгийг харуулав. Хэдийгээр олон хүн удаан хугацааны туршид нэгдмэл бөгөөд өндөр түвшний, ил тод стандартыг шаардаж байсан боловч тэд үргэлж татгалзсан хариу авч амжилт олоогүй юм. Дээр өгүүлсэнчлэн Герман нь шалгалтын гүйцэтгэлд тусгайлан суурилсан сурлагын амжилтын албан үнэлгээнд үнэн голоос таагүй хандаж ирсэн. Иймд стандарт нь шаардлагаас  шаардлагад, сургуулиас сургуульд, багшаас багшид, мужаас мужид ялгаатай байж иржээ. Мөн хэрэглэгдэж байгаа үнэлгээнүүд ч хоорондоо ялгаатай байсан юм. Олон муж улсад ахлах сургуулиуд нь өөрсдөө Абитур шалгалттай байв. Тухайлбал, зарим дээд боловсролын байгууллага, ажил олгогчид бусад мужаас илүү Бавар мужийн Абитурын шалгалт давсан сурагчдад итгэнэ.

Германы боловсролын бүхэл бүтэн тогтолцоо нь эмпирик мэдээ баримт болон түүний нарийвчилсан анализийг боловсролын шийдвэр гаргах үндэслэл болгон ашиглах тал дээр тун хойрго байсан юм. Энэ тогтолцоонд бодлого нь мэдээлэл дээр бус харин үнэлэмж дээр л суурилна. Иймд германчууд өөрсдийн боловсролын шинэчлэлийн хэсэг болгон хэд хэдэн шийдлийг гаргажээ. Үүнд:

Нэгдмэл стандарт

2003, 2004 онд Сайд нарын зөвлөл бага сургуулийн 4-р ангийн герман хэл, математикийн үндэсний боловсролын стандарт, дунд сургуулийн 9, 10-р ангийн герман хэл, математик, нэг дэх гадаад хэл (англи, франц), шинжлэх ухаан (биологи, хими, физик)-ы хичээлийн стандартыг боловсруулахаар шийдвэрлэжээ.

2007 онд Сайд нарын зөвлөл ахлах дунд сургуульд үздэг математик, герман, франц, англи хэл, биологи, хими, физик гэсэн долоон хичээлд зориулан нэмэлт стандарт тогтоосноо зарласан.

Тэдгээр гүйцэтгэлийн стандарт нь Герман улсын хэмжээнд сурагчид эзэмших ёстой чадамжуудыг хичээл бүрээр тогтоож өгчээ. Өмнө нь Германд ийм төрлийн стандарт огт байгаагүй юм. Муж улсууд нийтээр санал нэгдсэнээр тэдгээр стандарт Германы бүх 16 муж улсад зайлшгүй хэрэгжих ёстой болжээ. Тэдгээр нь PISA үнэлгээнд хэмждэг чадвар, чадамжуудад анхаарч ач холбогдол өгсөн байна.

Стандартад суурилсан шинэ үнэлгээ

2006 онд Сайд нарын зөвлөлийн сайд нар бага сургуулийн 3-р анги, дунд сургуулийн 8, 9-р ангийн сурагчдад зориулан үндэсний хэмжээнд ашиглах хэмжээс бүхий Германы 16 муж улсын сурагчдын гүйцэтгэлийг харьцуулах нийтлэг үнэлгээг боловсруулахаар тохирчээ. Эдгээр шинэ үнэлгээ нь муж бүрийн сурагчдыг төлөөлөх түүвэр дээр суурилна.

Үүнээс гадна муж улс бүр шинэ стандартад зориулсан мужийн шалгалтын тогтолцоо хөгжүүлэхээр ажиллаж байна. Олон тохиолдолд мужууд эдгээр үнэлгээг хөгжүүлэхэд хүч чармайлтаа хамтатгасан байнй. Эдгээр үнэлгээг хавар бүр явуулж, 3-р ангийн бүх сурагчдын төлөөллийг, зарим мужид 6-р ангийн сурагчдыг шалгах юм.

Олон улсын харьцуулсан үнэлгээн дэх оролцоо

Герман улс олон улсын харьцуулсан үнэлгээний гурван гол хөтөлбөрт оролцох үүрэг хүлээжээ: дунд сургуулийн түвшинд PISA, бага сургуулийн түвшинд TIMSS, PIRLS. Тус улс мөн дээрх үнэлгээний үр дүнг хэвлэж гаргана хэмээн мэдэгдэж байна.

Тогтолцоог хянах шинэ байгууллага

Өргөн хүрээний үр дүн хүлээж буй дээрх бодлогын өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэхийн тулд 2004 онд германчууд Берлиний Гумболдтын их сургуульд төвтэй Боловсролын дэвшлийн хүрээлэн хэмээх шинэ байгууллага байгуулжээ. Энэ байгууллага шинэ мониторингийн тогтолцоонд шаардлагатай стандарт ба үнэлгээг боловсруулахад дэд бүтэц ба шинжлэх ухааны чадавхиар хангах ба мэдээлэл цугуулж, анализ хийж, үр дүнг түгээх үйл ажиллагаа явуулна.

Тайлангнах шинэ аргазүй

Холбооны засгийн газар ба Ландер нь “Герман дахь боловсрол” хэмээх Германы боловсролын тогтолцоог тасралтгүй, мэдээлэлд суурилан, асуудлыг гол болгон хянах зориулалт бүхий үзүүлэлтэд суурилсан тайлангийн тогтолцоог хэвлүүлэхээр тохирчээ. Эдгээр тайланг хоёр жил тутамд хэвлэж, тогтмол цөм үзүүлэлтэд суурилсан мэдээллийг танилцуудаг юм. Анхны тайланг 2006 онд хэвлэн гаргажээ. Тус тайлан цагаачдын нөхцөл ба тэдний боловсролд анхаарал хандуулсан байна. 2008 онд хэвлэсэн хоёр дахь тайлан нь бага насны боловсролоос янз бүрийн шатны сургууль, мэргэжлийн боловсролд, улмаар тэндээсээ дараагийн шатны боловсрол болон ажил хөдөлмөрт шилжиж буй хүүхдийн боловсролын байдлыг гол болгон анхаарчээ.

Гүйцэтгэлийн мэдээллийг цуглуулж, анализ хийх чадавхийг сайжруулах нь                

Германчууд боловсролын бодлого боловсуурлах үйл явцад эмпирик мэдээллийн хэрэглээ ба түүний задлан шинжлэлд өндөр ач холбогдол өгдөггүй учраас энэ чиглэлд нэг их хөрөнгө оруулаагүй ажээ. Герман улс 1965 оноос боловсролын тогтолцоогоо сайжруулж эхэлсэн юм. Харин олон улсын үнэлгээний үр дүн энэ үйл явцыг маш их хурдасгажээ. Одоо засгийн газар эмпирик мэдээлэлд суурилан сургуулийн бодлогыг явуулахад шаардагдах судалгааны чадавхи бий болгохын тулд системтэйгээр хөрөнгө оруулж байна. Жишээлбэл, 2007 онд Холбооны боловсролын яам “Боловсролын эмпирик судалгааг дэмжих аргазүйн хөтөлбөр” хэрэгжүүлэх болсноо зарлажээ. Хөтөлбөрөөр засгийн газраас сонирхон хэрэгжүүлэх гэж буй судалгааны арга болон сэдвүүдийг төлөвлөдөг байна. Тус яам энэ судалгааны хөтөлбөрийн аргазүйг боловсруулахдаа муж улстай хамтран ажиллаж, ингэснээр судалгаа бодлого ба бодит үйл ажиллагааг үр дүнд хүргэх боломжийг нэмэгдүүлж байна.

Сургуулийн цагийг нэмэгдүүлэх

2000 оны PISA судалгаа герман сурагчдын сургууль дээрээ зарцуулдаг цаг бусад улсын сурагчдаас цөөн байна гэдгийг харуулсан. Өмнө нь сурагчид зөвхөн өглөөний цагийг сургууль дээр зарцуулдаг байв. Одоо олон сургуулийн сурагчид үдээс хойш 16 цаг хүртэл, эсвэл түүнээс удаан хугацаанд сургууль дээр байдаг. Гэхдээ сургуулиуд энэ схемд хамрагдах шаардлагагүй бөгөөд хамрагдаагүй сургуулиуд долоо хоногийн зөвхөн гурван өдөр л үдээс хойш хүртэл нээлттэй байх ёстой ажээ.

Багшийн чанарыг сайжруулах                    

Олон улсын үнэлгээгээр илрэн гарсан асуудлуудын гол сурвалж нь Германы багш нар байж болох юм. Тухайлбал, Карл Улрих Майерийн таамаглаж буйгаар “80-аад онд боловсролын тогтолцоо муудсан нэг шалтгаан нь багшлах боловсон хүчний хэт насжилт байсан. 60, 70-аад онд хүүхэд төрөлт гэнэт нэмэгдсэнээс үүдэн олон тооны багш шаардлагатай болжээ. Тухайн үед олноор ажилд орсон багш нар одоо идвэхгүй, ялангуяа цагаач гэр бүлийн хүүхдүүдтэй ажиллах бэлтгэлгүй нэг үеийн багшлах хүчин болжээ. Хэрэв PISA-ийн дараагаар гүйцэтгэл сайжирахад үзүүлсэн нөлөөллийн зарим нь саяхан ажилд авсан залуу багш нараас шалтгаалсан бол би лав гайхахгүй.”

Германд Абитурын шалгалт давахгүйгээр багш болж чаддаггүй. “Америкийн төлөө зааж сурга”-ын Герман хувилбар болох “Эхлээд зааж сурга”-ын захирал Кайжа Лэндсберг Германд багш болох үйл явцыг ингэж тайлбарлсан юм:

“Абитурын шалгалт өгч Гимназ дүүргэсний дараа ирээдүйн багш нар их сургуульд явна. Тэнд тэд хоёр судлагдахууныг бусад их сургуулийн оюутнуудтай өрсөлдөх хэмжээний түвшинд тусгайлан сонирхон судалж, мэргэших хэрэгтэй болдог. Ингэснээр их сургууль тэд нарт тухайн судлагдахуунаар өндөр түвшний мэдлэг олгодог. Их сургууль дүүргэсний дараа тэд судлагдахуунаа заахаар төлөвлөжээ. Багш болохын тулд тэд урьдаар өөрийн судлагдахууны сургах зүйгээр багшийн дадлага ба түүнтэй холбоотой курсын ажлыг хамтатгасан хоёр жилийн хөтөлбөрт хамрагдах хэрэгтэй ба тэгээд ч зогсохгүй жинхэнэ мэргэжлийн багшийн үүрэг хүлээхийн өмнө зөвлөгөө, хяналт дор наад зах нь нэг жил болж, бас нэг өөр шалгалт өгнө. Бид тухайн заах гэж буй судлагдахууны хувьд шаардлагатай хэмжээнд боловсрол эзэмшсэн хүмүүсийн тархалтын шилдэг гурвны нэгээс эхний тохиолдолд сонгогдсон хүмүүсийг л авч хэлэлдэг ба тэд тодорхой хугацаанд нэгээс дээш жилийн дадлага бүхий багшлах мэргэжлийн боловсрол эзэмшээд хичээлээ заадаг.”

Герман улс “PISA-ийн цочрол”-д орох үед олон хүн багш нарын үйлвэрчний эвлэл нь шинэчлэлд хөдлөшгүй саад байх болно гэж төсөөлж байв. Гэвч эсэргээр багшийн үйлдвэрчний эвлэл шинэчлэлийг дэмжиж, замыг нь засахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Мөн сурагчдийн гүйцэтгэлийн талаарх шинэ мэдээлэл багшийн хариуцлагын тогтолцоонд ашиглагдахгүй гэсэн засгийн газрын гэрээ багш нарын эерэг хариу үйлдэлд нөлөөлсөн нь эргэлзээгүй юм. Багш нар тэр шинэ шалгалтад багшийн нөхөн олговор тогтооход болон багшийн ажил хийсний урамшуулалд нөлөөлөх боломжгүй түүврийн арга хэрэглэнэ гэдгийг баталгаажуулж авсан байна. Харин багш нар сургуулийн өдрийг цалин хөлсний дүйцэх нэмэгдэлгүйгээр уртасгахаар тохирчээ. Энэ бүхний үр дүнд багш нар Германы олон нийтийн дунд нэр хүндээ үргэлжлүүлэн өндөрт өргөж, бодлого боловсруулахад чухал үүрэгтэй оролцох эрхтэй болжээ.

Хэрэв PISA-ийн цочролоос өмнө багшийн чанар нь сайн байсан юм бол үнэлгээний дараа юуг нь өөрчилсөн бэ гэж асууж магадгүй юм. Бусад оронд боловсролын талаар тааруухан зүйл дуулдахад багш нар л зэмлэлийн эхний бай болдог. Харин Германы багш нар, тэдний үйлдвэрчний эвлэл шинэчлэлд дайруулж арчигдахгүйн тулд энэ үйл явцын өмнө нь гарч ирэх ямар чухал болохыг мэддэг юм. Мөн тэдний мэргэжлийн бахархалд учир байна. Тааруухан үр дүнгээс болж мэргэжлийн нэр хүнд нь унасан ч илүү сайн үр дүнгийн төлөө өөрийгөө дээд зэргээр дайчлах нь сайхан чанар юм.

ГЕРМАНЫ БОЛОВСРОЛЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН ҮР НӨЛӨӨГ ОЙЛГОХ НЬ

Шинэчлэлийг Германы сурагчдын гүйцэтгэл дэх ахицтай холбон тайлбарлахад дараах сорилт, хүндрэл тулгарч байна:

• Тэдгээр бодлогын өөрчлөлтийг бүгдийг нэг дор хийж хэрэгжүүлээгүй. Гэхдээ тэдгээр нь өнгөрсөн жилүүдэд танигдан түгэж, өөр өөр муж улсад ямагт янз бүрээр хэрэгжсэн. Зарим нь зөвхөн одоо л ямар нэг хэмжээгээр хэрэгжиж байна.
• Германы СӨБ ба гэртээ герман хэлээр ярьдаггүй бага насны хүүхдүүдийн бичиг үсгийн чадварыг мэдэгдэхүйц сайжруулахаар хэрэгжүүлсэн ажилд хангалттай хугацаа хараахан байсангүй. Иймд үүний үр дүнг 2009 оны PISA судалгаанд оролцсон 15 настай сурагчдын гүйцэтгэлээс харах боломжгүй байв.        
• Хэдийгээр шинэ стандартаас үүдэн Германы багш нарын дунд ихээхэн хэлэлцүүлэг өрнөсөн боловч түүнийг хэрэгжүүлж эхэлсэн 2004 оноос хойш энэ нь 15 настай сурагчдын гүйцэтгэлд нөлөөлөхүйц хугацаа байсан уу гэдэг нь тодорхойгүй байна. Шинэ үндэсний стандартыг шалгах 4-р ангийн герман сурагчдад зориулсан анхны үндэсний үнэлгээний дүн дөнгөж 2010 онд буюу герман сурагчид PISA-ийн судалгаанд хамгийн сүүлд оролцсоноос нэг жилийн дараа гарлаа.
• Хэдийгээр зарим муж улсад Германы алдарт гурвалсан тогтолцоог дахин зохион байгуулахад чиглэсэн зарим арга хэмжээ авсан боловч Германы нийт сургуультай харцуулахад дахин зохион байгуулсан сургуулиудын эзлэх хувь бага байна. Иймд герман сурагчдын гүйцэтгэлд гарсан их ахицыг сургуулийг дахин зохион байгуулах хөтөлбөрт хамаатуулах аргагүй.        
• Өнгөрсөнд гүйцэтгэлийг хэмжих нь амаргүй хэрэг байв. Хамаагүй сайжруулсан Германы судалгааны байгууллага одоо хэрэгжүүлэлтийг шуурхай, нягт нямбай даган ажиглах чадвартай байх ёстой ба ингэснээр боловсролын салбарт ажиллагсад, бодлого боловсруулагчид сайн чанарын мэдээлэлтэй болно.                     

Эдгээр бүх санааг сайн мэдээ хэмээн хөрвүүлж болно. Хэдийгээр өнөөг хүртэл шинэчлэлийг зөвхөн хэсэгчлэн хэрэгжүүлсэн, 2009 онд 15 настай байсан сурагчдын гүйцэтгэлд нөлөөлөх хангалттай хугацаа байгаагүй боловч 2000 оны PISA үнэлгээнээс хойш гүйцэтгэл илт сайжирсан байна. Иймд бидний зүгээс илүү олон сурагч шинэчлэлд хамрагдах тусам ирэх жилүүдэд герман сурагчдын гүйцэтгэл үргэлжлэн сайжирна гэсэн хүлээлттэй байна.

Мөн PISA-ийн цочролоор Германд зүүн ба барууны намуудын боловсролын хөтөлбөрийг хамтатгах боломжтой болсон учраас бодлогоо хүчтэй намын тогтолцоотой орнуудад тохиолддогоос илүү тогтвортой үргэлжлүүлэх ёстой юм.

BIBB дэх судалгааны захирал Рейнхолд Вейссийн хэлснээр “Түргэн хугацаанд үр дүн хүлээх нь амьдрал дээр боломжгүй. Гэхдээ өдрийн сургуулийн тоо нэмэгдэж, бага насны хүүхдийн бололвсролыг өмнөхөөс илүү дэмжиж, сурагчдын гүйцэтгэл ба тогтолцооны талаар илүү мэдээлэлтэй болсон учраас Герман улс зөв зам дээр байна.”

Германы ихэнх ажиглагчид өнөөг хүртэл олсон амжилтад  янз бүрийн бодлогын санаачлагын аль нь холбоотой вэ гэдгийг шууд үнэлж дүгнэхгүй байна. Гэхдээ тэдний ихэнх нь Германы сурган хүмүүжүүлэгчдийг арга хэмжээ авахад хүргэсэн зүйл нь PISA-ийн цочрол байсан, өөрөөр хэлбэл багш нар сурагчид нь тааруухан гүйцэтгэлтэй байсныг нэгэнт мэдсэнээр тэдэнд нөхцөл байдлыг сайжруулах сэдэл хангалттай бий болсон гэдгийг сануулан хэлж байгаа юм. Нэг хэсэг нь шинэ стандарт сурагчид нь юуг сурч мэдэх ёстой талаар тодорхой зураглалыг багш нарт анх удаа өгсөн гэж бодож байна. Нөгөө нэг хэсгийн сануулснаар муж улсуудын угийн өрсөлдөөнч зан нь Ландерийг нэгдмэл үнэлгээгээр харьцуулсан мэдээллийг олон нийтэд хүргэх стратегитай хосолсноор тус амжилтад хүрчээ.

ГЕРМАНААС АВАХ СУРГАМЖ

Бид герман сурагчдын гүйцэтгэл сайжрахад хамгийн чухал гэж үзсэн хүчин зүйлийг дор жагсаав:

Сайн багш

Германд ахлах сургууль төгсөгчдийн шилдэг гуравны нэгээс багш нарыг сонгож авдаг. Их суруульд багш бэлтгэх нь бусад ихэнх оронд багш бэлдэх болон Германд бусад ихэнх мэргэжилтнүүдийг бэлддэгээс хамаагүй урт удаан үйл явц юм. Бага сургуулийн багшийг оролцуулаад багш мэргэжлээр их сургуульд сурч буй оюутнууд багш болоод заах хичээлийн талаар ихээн зүйл хийнэ. Саяхны шинэчлэлээр сурагчдад тулгарсан тодорхой бэрхшээлүүдийг оношилж, тодорхойлдог чадваруудыг багш нарт олгох шаардлагыг багшийн мэргэжил олгох хөтөлбөрүүдэд тавьж байгаа юм. Бүх муж улсад багш хүн өөрийн үүргээ хүлээж, албан ёсоор орон тооны багш болохын өмнө мастер багш нарын зөвлөгөө, хяналт дор ажиллах шаардлагыг дагадаг. Германы багш нарын дээд зэргийн чанар нь PISA-ийн цочрол тохиох үед хэрэгтэй нөөц болж хувирсан юм. Герман багшийн чанар нь шинээр эхлүүлсэн шинэчлэл нөлөөгөө үзүүлэхээс ч өмнө герман сурагчдын сурлагын амжилтыг дээшлүүлж чадсан ажээ.

Хосолмол тогтолцооны үнэ цэнэ                 

Германы боловсрол ба сургалтад маш чухал функцын үүрэг гүйцэтгэж ирсэн хосолмол тогтолцоо хэрхэн ажилладагийг авч үзэхгүйгээр Германы боловсролын тогтолцооны үр дүнтэй байдлыг авч хэлэлцэх боломжгүй юм. Дэлхий дахинаа аж үйлдвэржсэн дэвшилтэт үндэстнүүдийн өмнө дараах утгатай шаардлага буй: түрүүнд явахын тулд сургууль төгсөгчдөд нь ажлын зорилтоо тавих, түүнд хүрэх төлөвлөгөө гаргах чадвар, тэгээд төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн тулд  дэгтэй, санаачлагатай ажиллах чавдар, өөрөөр хэлбэл багийн үр дүнтэй гишүүн буюу ахлагч байх, бие даан ажилладаг байх, тулгарсан янз бүрийн асуудлыг шийдэхдээ туршлага, онол хэрэглэдэг байх зэрэг чадвар болон задлан шинжилж, бүтээлчээр сэтгэх чадвар зэрэг цогц чадвар хэрэгтэй юм. Дээрх зүйлсийг эзэмшээгүй ажилтнууд нь хүнд ноцтой асуудал, өрсөлдөөнд хүчлэн хойш чангаагч болдог. Саяхны OECD-ийн орнуудын мэргэжлийн боловсрол, сургалт (МБС)-ын бодлогын тайланд онцолсноор хосолмол тогтолцоо нь тэдгээр чадварыг бий болгох үр дүнтэй тогтолцоо ажээ.

Хосолмол тогтолцоог Германаас бусад газар ашиглах боломжтой юу? Олон орон энэ тогтолцоог зөвхөн Германы соёлын хүчин зүйлст нийцсэн, магадгүй Европын бусад ижил төстэй орнуудад тохирч болох зүйл хэмээн үздэг учраас үүнийг өөрт хамаагүй хэмээн тоолгүй орхисон ажээ. Гэвч хосолмол тогтолцоогүй орнууд нь дээрх чадваруудыг хөгжүүлэх сайн бүтэц үгүй сургуулиудтай боловч тэдгээр чадварыг сурагчдад эзэмшүүл хэмээн сургуулиудаа хүчлэн шахаж байна. Ажлын талбарт цаг нь тулахаар тараа таниулж, бэлтгэлгүй байх юм бол ажилтай байх хэцүү болно гэдгийг сурагчид одоо мэддэг болжээ. Ажлийн талбар нь хэрхэн багийн үр дүнтэй гишүүн, сайн удирдагч байх вэ гэдгийг заадаг. Энэ бол сургуульд сурсаныхаа хэргийг ажил, ер нь хаана ч тулгарч болох янз бүрийн асуудлыг даван туулахад гаргадаг идеал газар юм. Хосолмол тогтолцооны онцлог болох нийгмийн оролцогчдын хүчтэй хамтын ажиллагаа нь МБС-ын тогтолцоо хөдөлмөрийн зах зээлийн хэрэгцээнд нийцдэг, хэрэгтэй чадварыг зааж сургах найдвартай тогтолцоо юм гэдгийг батлалцаж байна. Энэ нь залуу хүмүүст ажил олоход нь тусалдаг.

Герман улс албан сургуулийн боловсролыг хосолмол тогтолцоотой уян хатнаар нэгтгэснээр олон улсын өрсөлдөөнд шийдвэрлэх ач холбогдолтой чадвар, мэдлэг, мотивацийг сурагчиддаа зааж сургах маш хүчирхэг тогтолцоотой болсон гэдгээ харуулж байна. Дэлхийн эдийн засаг дахь Германы дахин сэргэлт нь албан сургууль ба хөдөлмөрийн дадлагыг хослуулсан тогтолцоотой нь тодорхой түвшинд холбоотой байх боломжтой билээ.

Олон улсын харьцуулалт ба хариуцлага

Энэ дашрамд өгүүлэхэд Германы тухай ярих нь хариулцлагын тухай яриа болдог билээ. PISA-ийн цочролоос өмнө Герман нь бусад орон боловсролын тогтолцоогоо сайжруулахаар юу хийж байна гэдгийг сонирходоггүй байв. Харин 2000 оноос Герман нь олон улсын харьцуулалтад идвэхтэй, шийдэмгий оролцогч болсон юм. Гэвч Герман нь шалгалт, үнэлгээнд суурилсан хариуцлагын тогтолцоог сонгосонгүй. Энэ нь зарим талаар багш нарыг ажил дээр нь тогтоож, шинэчлэлийг бүхэлд нь дэмжих эрмэлзэлтэй болгох гэсэн санаа байлаа.

Зориг тэмүүлэл бий болгох (ялангуяа сурагчдад)

Германд ажил амьдралын боломж нь албан боловсролоор олж авсан баталгаа бөгөөд энэ нь тухайн хүн сургуульд хэр сурч байснаас хамаардаг.  Иймд  герман сурагчид сургуульдаа их хичээдэг байна. Энгийнээр жишиж хэлбэл, Германд тоосго өрөгч, авто механик нь тархины мэс засалч мэт хариуцлагатай ажилладаг байна. Германы энэ жишээ сургуульд гүнзгий түвшинд хичээлээ судалж, хөдөлмөрлөх зориг тэмүүлэл сурагчдад бий болгодог шат, зэрэг, мэргэжлийн тогтолцооны нэг том жишээ юм.

Гэвч түрүүнд явах нь тэр чигтээ сорилт юм. Зөвхөн өнгөрсөн зун гэхэд Германд сурагч, багш нар шинэчлэлийн талаарх маргаанаас болж сургуульдаа очоогүй явдал тохиосон байна. Олон муж улсын өндөр шаардлагатай стандартад шахагддаг гэж өөрсдийгөө үздэг Гимназын сурагчид тэд өмнөхөөс ч илүү дарамт шахалтад орж байна гэж үзжээ. Тэдний үзэж буйгаар тэд илүү их шаардлагын дор сурах боловч сургуулийн хугацаа нь өмнөхөөс нэг жилээр богиноссон ажээ.

ГЕРМАН УЛС БОЛОВСРОЛЫН ХЭМЖҮҮРИЙН ХААНА НЬ БАЙНА ВЭ?  

Герман нь дэлхийн агуу их аж үйлдвэржсэн улсуудын нэг бөгөөд Европын эдийн засгийн хөдөлгүүр гэгддэг билээ. Дэлхийн бусад улстай харьцуулахад Германд цалин, тэтгэмж өндөр. Энэ улсын эдийн засаг нь өргөн хэрэглээний эд бараа бус, харин нэмүү өртөг ихээр шингэсэн аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний худалдаанд суурилдаг юм. Өнөөгийн өрсөлдөөн дэх Германы амжилт нь тус улсын ажиллах хүчний чанар, бүтээлч байдал, чадварт байгаа юм. Энэ бүх хэмжүүрээр тус улс эдийн засгийн хөгжлөөр тэргүүний эгнээнд орж байна.

Багшлах боловсон хүчний чанарын хэмжүүрээр авч үзвэл Герман улс олон жилийн өмнөөс Абитурын шалгалт давсан байх шаардлагыг бүх багшид тавьснаараа чухал шийдвэр гаргасан юм. Үүний зэрэгцээ багшийн чанарыг батлах бусад шаардлагуудыг боловсруулсан байна. Хэдийгээр Германд бүгд хүлээн зөвшөөрдөггүй боловч ихэнх шинжээчид Германыг багшийн чанараар тэргүүлэх улсын эгнээнд байрлуулжээ.

Герман PISA-ийн цочролд орох үед бодлого боловсруулагчид үндэсний хэмжээний сургалтын хөтөлбөрийн стандарт тогтоосон төдийгүй олон улсын түвшний харьцуулалтаар дамжуулан өөрийгөө үнэлж байхыг шаардах болсон юм. Энэ нь өндөр цалинтай, аж үйлдвэржсэн улсуудад асуудлыг шийдэхэд шаардагдах өндөр түвшний чадвар ба цогц чадваруудад анхаарлаа хандуулсан хэрэг байв. Урлаг, утга зохиол төдийгүй математик шинжлэх ухаанд ач холбогдол өгдөг зуун зууны Герман уламжлал нь шинэ сургалтын стандарт сурагчдын бүтээлч чадварыг хөгжилд харшлахгүй гэдгийн баталгаа юм. Гэхдээ зарим германчууд шинэ стандарт нь мөн чанараараа бүтээлч сэтгэлгээ ба гоо сайхны сэтгэлгээнд аюул учруулна гэж болгоомжилсоор байна. Гэвч сургалтын хөтөлбөрийн шинэчлэлээр Герман нь мөн л хамгийн сайн үнэлгээ авч буй орнуудын нэг юм.          

Орчуулсан эх сурвалжийн тухай: http://gashuun.mn/84

Холбоотой мэдээлэл

Канадын боловсролын тогтолцоо: http://gashuun.mn/125

Сингапурын боловсролын тогтолцоо: http://gashuun.mn/90

Хонг Конгийн боловсролын тогтолцоо: http://gashuun.mn/85