Бага насны нэгэн түүхээ уншигч авхай танд сонирхуулъя гэсэн юм. Хүүхэд насны түүх гэхээр Та санаанаасаа зохиосон зүйл гэж бүү басаарай. Энэ түүх үнэн бөгөөд түүхийн нэгэн баатар маань тэрхэн хүүхэд ахуй цагт биднээс салан явсан билээ. Хүн болгон энэ явдалыг мартахын тулд амаа хамхин явцгааж байсан боловч харин одоо цаг төр өөр болж бас элдэв учир начирийн зах зухаас гадарлах болсон миний бие дахин дэлгэн ярихад саад төвөг үгүй болсон хийгээд урьдын хараал зүхэл буцаж ирэхгүй болтугай хэмээн зориглож бичихээр шийдсэн билээ.
Миний хүүхэд нас социализмын үед өнгөрсөн юм. Тэр үеийн хүүхдүүдийн нэгэн адил бид байраараа нийлж тоголж зугаалдаг байлаа. Ялангуяа зун цаг бол “Гуляалдаг" үе билээ. Хэн нэг нь хэдэн төгрөг олбол энд тэндээс хамжин Гуляалах хүнсээ базаагаад ууланд гарцгаана. Ихэвчилэн хоёр хүн хүнсээ гуялана. Үүнд нэг загсан талх нэг лаазтай загсан консерв бас тэгээд савтай цай байхад л болно. Ийнхүү явахдаа бид элдэв зүйл худал ярин, бие биенээ цаашлуулан эсвэл хүнсээ булаацалдан гар зөрүүлэх үе бишгүй ч ингэлээ гээд эцэст нь хэн ч хар муу санахгүй, харин дахин ингэж явах мөрөөдөлд автан баяр хөөртэй гэрийн зүг явцгаадагсан.
Тэр жил зун гандуухан, бороо хур бага орж, өвс нөгөө ч тачирхан, тун удалгүй намар болж хүйтрэх шинжиндээ орсон жил байсан санаж байна. Бид гуляалж дууссаныхаа дараа ихэвчилэн хадтай уулан дээр гарч тоголцогоодог байлаа. Өндөр хадан дээрээс нисэж үхнэ гэж айхгүй хадан хясаан хооронд янгир ямаа шиг л дүүлцгээдэг байж билээ.
Нэгэн өдөр бид тоголж ядраад хадны орой дээр сууцгаан элдэв худал ярин бас тэр өдөр хэн нь эр зоригтойгоор хаанаас хаа хүртэл үсрэн дүүлсэнээ давс нэмэн бахдалтай ярьж суутал
-“Хүүш! Tэрийг хараач, тээр доор чулуугаар тойруулан барьсан зүйл байна!" хэмээн нэг маань үсрэн бослоо.
Үнэхээр сайн аживал том том чулуунуудыг гэрийн буйр мэт тойруулан тавиад, гол хэсэгт нь бас хэдэн том чулуу байгаа нь харагдав. Өвс ногоогоор бүрхэгдээд бид урьд нь олж хардаггүй байж.
Бүгд тэрийг харангуутаа уулын уруу харавсан сум шиг бууцгаан төдөлгүй чулуунуудын хажууд амьсгаадсаар гүйлдэн ирлээ. Хажууд нь ирээд харвал хөдлөгөхийн аргагүй том том хонин чулуунуудыг буйр мэт тойруулан тавьсан агаад газраас дөнгөж орой нь цухуйх ажээ. Бүгд энд ямар нэгэн зүйл булсан гэдгийг мэдэж өөр өөрсдийхөөрөө чулуунуудыг хөдөлгөх ямар нэгэн зүйл олохыг хичээсэн ч азтан гарсангүй. Харин сүүлдээ чулуунууд дээр хариан хөөцөлдөж баахан тоголцгоов. Мэдээж удалгүй бүгдийн сонирхол ч буурч бас дээрээс нь нар шингэх дөхөж байсан болохоор гэрийн зүг явахаар болцгоолоо. Харин хамгийн сүүлд чулуунаас үсрэн буусан нэг мөөн “Пөөх энд нэг юм байна!" гэж дуу алдсанаар бид дахин “Юу? Юу?" гэцгээн гүйлдэн буцан очицгоов.
Дээр нь үсэрэхээр хөндий дуу гарах газарт бид удалгүй олсон эрдэнэсээ үзэхээр яаран гар хөлөөрөө газар малтазгааж билээ. Тэр жил газар хатуу хуурай байсан болохоор ийнхүү ухах нэмэргүй гэдгийг бүгд ойлгоцгоон харин маргааш өглөө хүрз лоом авчиран ухахаар тохирон гэрийн зүг явцгаав. Буцах замд бүгд баяр хөөртэй ам уралдан, юу гарах бол хэмээн элдэвээр мөрөөдөн ярьцгааж явлаа. Бүгд л алт мөнгө, сэлэм жад хэмээцгээж байтал харин нэг маань “Ингэхэд араг яс гарвал яах вэ?" хэмээн бүгдийг хирдхийлгэлээ. Түүнийг ингэж хэлсэний дараа нэг хэсэг бидний яриа “ухахаа болих" тухай яриа болж өрнөсөн ч, удалгүй хүүхэд насны сонирхол дийлж “Эрдэнэсээ ухан гаргацгаая!" гэж тогтоцгоов. Харин салахаасаа өмнө бүгд маргааш уулзах цаг тохирон мөн биднээс өөр байрны ямар ч хүүхдэд хэлж болохгүй, бид л олсоноо хуваан авцгаана хэмээн бараг тангараг тавих нь холгүй ам гарцгааж бүгд гэрийн зүг унтахаар явцгаалаа.
Би ч гэртээ бөөн баяр хөөр болон орж оройн хоол болох гурилтай шөлөө амтыг нь ч мэдэхгүй яаран идэж орхиод унтахаар хэвтэлээ. Манайх олуулаа айл байсан тул айлын бага болох би ээж аавынхаа өрөөнд шалан дээр унтадаг байсан юм. Шөнжингөө сэтгэл хөдлөөд, хий хоосон мөрөөдөл толгойд эргэлдээд унтаж өгсөнгүй. Ийнхүү баахан нааш цааш хөрвөөж байтал угаас нойрондоо муу ээж маань яагаад унтахгүй байна гэлээ. Ээжээсээ би юм нууж хаадгүй байсан болохоор өнөөдөр юу олсон тухайгаа бас маргааш очиж ухах гэж байгаа төлөвлөгөөгөө яриж өглөө. Үүний дараа ээжийн маань санаа их зовж, “xуучны булш хэрэгсүүр ерөөсөө ухаж төнхөж болохгүй, хараал хүрнэ. Ухлаа ч алт мөнгө гарахгүй" гэж намайг загнан ятгаж маргааш тийшээ явахыг хатуу хоргиллоо. Тэглээч миний мөрөөдөл сонирхол бас шунал маань унтарсангүй, хий дэмий үргэлжилүүлэн мөрөөдсөөр үүрээр аргагүй ядран унтсан билээ. Өглөө найз нар маань намайг тогтсон цагтаа ирэхгүй болохоор гэрээс ирж асуугаад ээжид загнуулаад буцацгаажээ. Мэдээж яаж хүний үг авах вэ бүгд намайг орхин явцгаасан байж билээ.
Нар хэвийн дараа дөнгөн боссон би ганцаараа хоцорсондоо баахан бухимдан харамсаж билээ. Ингэж үлдсэндээ бөөн олзноос хоцорсон мэт санагдаж яваад очий гэж бодовч нэгт хол газар бас ганцаараа явахаас зүршээж хий дэмий байрныхаа гадаа нөгөө уулийн зүг харуулдан орой болтол байж ядан суулаа. Энэ өдөр лав миний хувьд хамгийн удаан өнгөрсөн өдөр мэт санагдаж билээ.
Ийн суусаар байтал наран жаргахын хэрд нөгөө хэдийн маань бараа харагдлаа шүү. Хүрз лоомоо арайчүү чирэн явах тэдний байдлаас ямар нэгэн үнэтэй сонирхолтой зүйл олоогүй гэдэг нь илэрхий. Хэдий тийм боловч би хөлийн хурдаар гүйсээр тэднийг тосон очлоо. Халтар шороо тоос болсон тэд дуу шуугүй ядарч туйлдсан амьтад наймаг ирсэн гэж тоосон ч үгүй алхацгаав.
Би тэдэнд эхлээд намайг авч явсангүй гэж гомдоллосоны дараа юу болсон тухай шалгааж гарлаа. Хэн нэг нь хармаанаасаа олсон ямар нэгэн сонирхолтой зүйлээ гаргах боловуу гэж горьдон миний нүд тэдний хармаа халаасыг нэгжиж байв. Харин юу ч олоогүй ядарсан тэд нар олигтой ярьж өгсөнгүй. Төд өглөө очиж ухаж ухаж өдрийн алдад баахан дээл хувцасны уранхай гарахад бөөн баяр болж улам шамдан ухацгаажээ. Удалгүй хагархай хугархай мод мөн удалгүй хүний элдэв яс гарахад айсан мань хэд нэг мэдэхэд уулын толгойд зугтан очин зогссон байжээ. Удтал яахаа шийдэн байж хэлэлцэсний дараа аргагүй сонирхол бас шунал нь дийлж буцан очиж ухацгаасан байна. Удалгүй сэмэрсэн даавуунд боосон цан бас нэг бөмбөр олжээ. Газар доор удаан байсан болоод тэрүү нэг нь ганц цохиод нөгөөхөө цоолж орхижээ. Цаашаа ухаад юу ч олоогүй тэд нар нөгөө бөмбөрөө уурандаа уулын уруу хөшиглөж хаячихаад нөгөө газраа ундуй сундуй булсан болоод ирж байгаа нь энэ. Өглөө гарахдаа яаруу сандаруу гарсан хүмүүс идэх талх ус ч авч гарахыг сэтгэсэнгүй тул эцэж туйлдсан амьтад болсон байв.
Харин ямар ч олз омгоос хоцроогүйн дээрээс газар ухах хар ажил хийгээгүй, би ганцаараа баяр хөөртэй байж билээ. Орой нь ээждээ найз нартаа тохиолдсон зүйлийг ярьж өгөхөд ээж маань уулга алдан тэр бөмбөр элдэв хувцас хунарыг нь буцаан хийгээд сайтар булах хэрэгтэй гэж үгэлж гарлаа. Миний хийсэн хэрэг биш болохоор үглэхийг нь нэг их тоолгүй санаа амар унтсан билээ.
Энэ явдалаас хойш долоо хоносон болов уу, бид дахин ууланд гуляалдаж элдэвийг ярин тоглоом наадам болцгоож явлаа. Яваандаа бидний яриа зүүдний тухай яриа болон өрнөхөд бидний нэг маань “Тэр явдалаас хойш би үргэлж хэн нэг нь бөмбөр нүдээд намайг тойроод байна гэж зүүдэлдэг боллоо, сүүлдээ бүр амьд юм шиг яаг чихний хажууд шүү" гэлээ. Хамгийн гайхалтай нь тийшээ явсан бүх хүүхдүүд бөмбөр нүддэг зүүд зүүдэлсэн байлаа. Энэ ярианы дараа бүгд айн байдал биш болсоныг ойлгоцгоож, буцаж очин бөмбөрийг олон буцааж булий гэж тохирлоо. Учир нь би тэдэнд ээж маань юу гэж үгэлж байсаныг бас хэлсэн бөгөөд хараал хүрлээ гэж айсан тэд нарын нэг – “Одоо явья!" гэж босон харайж билээ. Тэр бол нөгөө бөмбөрийг нэг цохиж цоолж орхиод уурандаа уулын уруу хөшиглөж орхисон нөгөө хүү билээ. Түүнд энэ зүүд өдөр болгон ирж байсан ажээ.
Биднийг гэрлүүгээ явж байхад аль хэдийн бүрэнхий болсон байв. Энэ ярианы дараа орцондоо ганцаараа орох зоригтон олдсонгүй. Аймхай гэж бие биеэ урьд шоолдог байсан бид хэд, үнэхээр өөрсдөө айцгаасан тул хуруудаад хожигдсон нэг нь бусдыгаа хүргэж өгөөд сүүлд нь өөрөө гэртээ орохоор болж билээ.
Маргааш өглөө бид тогтсон цагтаа цугларцгаан ганц хүрз аваад булш байгааа нөгөө уулын зүг дуу муутайхан гэлдэрцгээв. Хэдийгээр би булш ухахад оролцоогүй бас ямар нэгэн бөмбөртэй зүүд зүүдлээгүй боловч найз нартайгаа л адил айж байсан юм.
Бид ууланд гараад зөндөө хайлаа. Уулын уруу явцгааж жалга дов, хэсэг бусаг бөөн ургасан өвс ногоон дотор хүртэл самнан өдрийг барав. Үдэш болох үед бүгд ядарцгааж буцахаар боллоо. Харин манай хэргийн эзэн маань болих шинжгүй ийш тийш нүд тавин алхах бөгөөд нүдэнд нь айдас бас хэсэгхэн нулимс тунан байж билээ. Би түүний сэтгэлийг засахаар элдэв юм ярьж байсан ч тэрээр ямарч анхаарал тавьсангүй нүд нь ийш тийш гүйн хайсаар байв.
Буцах үед нэг маань мэргэн санаа дэвшүүллээ: “буцаж булш дээр очиж уучлал гуйж 3 тойръя. Тэгээд сөгдөж мөргий, тэгэхэд эрх биш биднийг өршөөх байлгүй дээ" гэлээ. Бүгдэнд тэр санаа маш их таалагдаж орой болж байсан ч тоолгүй нөгөө газраа ирж бүгд гурав тойроод баахан мөргөцгөөв. Манай найз бүр үнэн сэтгэлээсээ газар сунан унаад уйлагнан мөргөж гарлаа. Бид тэгэхэд л түүнийг хичнээн их айсаныг мэдсэн билээ. Бүгд дуугүй болоод түүний ард зогсоцгоож байлаа. Бидний мөргөл гуйлт дуусаж гэрийн зүг дуу шуугүй яаран явцгаав. Байрны бараа сая нэг харагдах үед бүгд уужирцгаан буцаад хөгжилдөж эхэллээ. Манай хэргийн эзэн ч санаа нь уужирч бидэнтэй ярьж инээлдэж эхэлсэн юм. Бид бүгд л өршөөгдсөн гэж ойлгон нуруу хөнгөрж буцаад баяр баясгалантай болсон байлаа.
Хэдий тийм боловч тэр явдалаас хойш найз маань гэрээсээ гарахаа байв. Бусад нь ч бас гэрээсээ гарах нь цөөрж дуу шуугүй болцгоосон болохоор чухам хэнд юу тохиолдоод яагаад байгааг мэдэх аргагүй байлаа. Би нөгөө найзыгаа түүнээс хойш хоёр удаа л харсан юм. Сүүлд сургууль орох дөхсөн үед нэг уулзахад тэрээр турж эцээд нүд нь бүлтийж нөгөө гадаанаас салдгүй хүүгийн хар царай нь цонхийн саарал гэмээр сонин амьтан харагдаж билээ.
Сургууль эхэлсэний маргааш харамсалтай хэрэг боллоо. Би бас бусад найз нар маань бүгд тэнд байсан. Есөн давхар байрны дээврээс үсэрсэн найз маань газар гар хөл нь хаана гэхэд хэцүү ясаа хэмхжин унаж үхсэн байсан юм. Угаас турж эцсэн түүний бие бас дээрээс нь ёрдойж гарсан яс зэрэг дүр зураг одоо болтол миний санаанаас салдгүй билээ.
Энэ нөгөө бөмбөртэй холбоотой гэдгийг бүгд мэдэж байсан болохоор үнхэлцэгээ хагартал айцгаав. Түүний үхэлийн оройноос найз нарын нэг маань бөмбөртэй зүүд дахин зүүдэлж эхэлсэн бөгөөд өглөө тэрээр гар хөл нь салгансан айж ээрсэн амьтан бидэнд хэлсэн билээ. Нөгөө сүнс бөмбөрөө хайн хүн болгон дээр очиж байгааг бид тэгэхэд ойлгож авсан юм. Үнэхээр гараар барьж харж болохгүй үхэлийн яланд орсон бид нар ээж аавдаа хэлцгээв. Нэгэнт нэгнийг маань үхэл аваад явсан болохоор бидний ээж аавч үүнийг хүүхдийн хий хоосон яриа гэж бодолгүй нухацтай сонсцгоосон билээ.
Найзын маань ажил явдал байрны гадаа барьсан гэрт боллоо. Түүний хөгжилтэй бас хар царайтай байх үеийн зургийг зуруулж урд нь зул асаасан байв. Ажил явдалын дараа нөгөө гэрт эцэг эхүүд маань цуглан удтал юм ярьцгааж бид харин гадаа манаанд зогсож билээ. Одоо бодоход тэр цагт бөө шашин, лам хувраг гэж ярьж болдоггүй байсан болохоор биднийг тийнхүү гадаа хүн харуулан зогсоосон байжээ.
Хэд хоногийн дараа хөдөөнөөс нэгэн авгай ирлээ. Талийгаачийнд буусан түүн дээр найз нар маань аав ээжтэйгээ нэг нэгээрээ дуудагдан очиж байцаалгав. Гайхалтай нь намайг дуудсангүй. Би хэргээс бултарсан юм шиг уужирсан ч бас юу болоод байгааг мэдэх хүсэл төрж байлаа. Бүүр сүүлд хэрэг явдал намжсаны дараа нэгэн найз маань юу болсоныг ярьж өглөө.
Талийгаачийг өнгөрсөний дараахнаас нэг найзын маань зүүд болохоо байж, зүүдэнд нь бөмбөрдөх, мэдэхгүй хэлээр хүнгэнэн дуулах нь их болж сүүлдээ унтахын аргагүй болсон гэжээ. Хэрэг явдал бишдэж байгааг мэдсэн аав ээж нь бусад аав ээжүүдтэй үгсэн хөдөөнөөс удган бөө залсан нь тэр байжээ.
Тэр хөдөөний мундаг удган бөөлсөний дараа нэгэн догшин сүнс хүүг тойрон бөөлөөд байгааг харлаа гэжээ. Бөө зайрангийн эд агуурсыг авсан болохоор сүнс нь түүнийгээ нэхэн тийнхүү зүүд нойронд нь ирэх болсон байжээ. Ийм байдлаар сүүлдээ сүнс догширч хүүг бүр унтуулахаа байснаас нойргүй олон хоносон хөөрхий найз маань галзуурсан байж болох.
Хэдийгээр найз нар маань удганаар аргалуулан зүүд зүүдлэхээ байсан гэх боловч урьдынх шигээ нийлж баясаж цэнгэхээ бүр больж гадаа үзэгдэх нь ч цөөрсөн билээ. Удалгүй нэг нэгээрээ манай байрнаас нүүсээр, жилийн дотор 5 найз маань нүүн одоход баяр баясгалантай хүүхэд нас минь бас намайг орхин явсан мэт уйтгар гунигаар дүүрэн, буйран дээрээ ганцаар хоцорсон мэт байж билээ.
Одоо бодоход бид өндөр соёлтой амьдарж байна гэж өөрсдийгөө дөрвөн тоосгон хананы дунд хорьж хорвоо дэлхийн учир начир өвөг дээдсийн ёс заншилаас өөрсдийгөө холдуулж, үр саддаа тэдгээр зүйлсийг худал хуурмаг хэмээн огт зааж сургадгүй байсан нь биднийг нүдээр үзэж гараар барьж болдоггүй араатаны аманд өгсөн хэрэг болсон байжээ.
Эртэний өвөг дээдэс маань урьд насандаа бөө зайран байсан хүмүүсийн сүнсийг дахин босгохгүй гэсэндээ чулуугаар тойруулан хана босгон, эдлэж хэрэглэж байсан зүйлсийг нь сэвтээн эзэнтэй нь хамт “үхүүлэн" булшилдаг байсныг бид хөндөж сүнс сүгийг босгосон хэрэг болсоныг хожим ухаарсан билээ.
Эрхэм уншигч энэхүү гунигт түүхээс сургамж аван, үр хүүхдүүддээ хэлж захиасай хэмээсэн сэтгэлээр бичиж дуусгалаа.
2011 он. Америк улс. Лос Анжелес хот.
Г. Инжинаш
